Gaueko azken iluntasunek egunaren zipriztin lotsatiei bidea zabaltzen dieten bitartean, hiria, lo luze baten ondoren, esnatzen ari da alfertsu, gogorik gabe, neguko goiz hotz honetan ohean iraun nahian.
Hiritar guztiak, ordea, ez daude ohean.
Ramonek, isatsa eskuan gurdiaren atzetik, eta honen gainean dagoen irratiaren entzule, bere garbiketan segitzen du, han-hemenka dauden paper sakabanatuak batzen, hau bai eta hori ez, inork uler ez lezakeen hautaketa zentzugabekoa eginez, baina kaleari aurpegia ikuzten.
Adelaida bere betiko izkinan jarri da, egunkari berriz inguraturik, aulki tolesgarriaren gainean eta mahai egongaitz baten atzean. Bera bezala, dozenaka emakume, gizon edo gazte —ia ume— jartzen dira goizero kantoietan, plazetan, kale ertzetan. Ordu hauetan, furgoneta egunkari-banatzaileak jaun eta jabe dira bidean. Mantxeta, letra handiz, furgonetako alde bietako paneletan, eta barruan egun baterako baino balio ez duen paper kilo piloa irakurri, bota eta horitu egingo den papera, paper nekez inprimatua, janariak biltzeko balio ez duen papera.
Adelaidak etxeko kutxatxotik hartutako kanbioak prestatzen ditu. Hogerlekoa ematen badiote, dagozkion kanbioak. Beste multzo batean, errealak, pezeta eman ezkero. Gero, barruan, amantalaren poltsiko txikian, paperezko dirua, inork ikusi behar ez duena, ezkutuan mantentzen dena, gaur egun gizaki zital gehiegi dago eta.
Ramonen irratia eguraldiaren berri ematen ari da. Gaur, berriro, haize bolada hotzak, eta batek daki nondik datozen ekaitz eta euri zaparrada gogorrak. Atzoko minimoa sei gradukoa izan zen hirian, baina gaurko lau gradu baino gehiago ez da espero.
Aurrean daukan banketxean ordua, bostak eta hogeita bost, eta ondoan oraindik milagrosoki bertikal dirauen termometro zaharra, inagurazio egunean banku-ugazabaren gainean jausi zenaren ordezkoa: sei gradu. Hotz.
Ramon gure aurrean dagoen plaza garbitzen amaitzen ari da, eta orain Juan de la Cosarantz abiatu da. Besoa altxatu du Adelaida agurtuz, baina honek ez du ikusi, jubilazioa hurbil izan behar duen agure bati egunkaria saltzen ari baitzaio, eta hogerlekoa eman ziezaiotenerako kanbioak jarri dizkio ahur zimurtuan.
Goiz, goiz goizetik jartzen da egunero Adelaida bere izkinan, non udalak baino jabego sendoagoa duen. Lurreko harriak, ingurukoak baino garbiago eta pulituago daude, berak urtetan erabili, igurtzi, urratu baititu, etxeko pasillo bihurturik ditu eta.
Han dago goiz goizetik —beste kiosko handi eta dotorea, egur pintatu eta teilatu pinakuloduna zabaldu baino lehenago—, eguneroko beharrera doazen oinezko logaleei aurreko eguneko berri txarrak banatzearren amets agian zoriontsuen ondoren, errealitatearekin topo egin dezaten, jasaten dugun munduaren erreferentzia egun bakar batez ere gal ez dezaten.
Baina hori guztia Adelaidak ez daki. Berak ere izan ditzake amets zoriontsuak, politak, agian erotikoak, gaztetasun ahaztu baten oroitzapen ahulak, baina gero, goizero, bostetarako, bufanda sama inguruan loturik, bere gihar zahartuak zerbaitxo epelduko dituen kafe bero-beroa edaten du, lau tanta koñakez. Geroago, mahai eta aulki tolesgarriak besapean heldurik, betiko izkinarantz abiatzen da, bidean Carmen, bere ertzean Ernesto, sereno dotorea, eta Ramon, kalegarbitzailea, agurtuz.
Eguneko lehen argitasunak bortitzago jotzen du zeruan, bere lekua exijituz, gaueko iluntasun abegigarriaren lizuntasuna agerian jarri nahi bailuen. Gau orduetako bakea —beste batzuentzat ez hain lasaia—, une ahaztuetan geratu da.
Eguzkiaren lehen errainuekin batera, langile errekak, ibaia bezain gris eta anonimo autobuserantz, tren geltokirantz doaz, sator itsu, eguneroko beharrera, ogibideak hartaratuta, erdilo, etsipena eta logura aurpegietan marraztuak.
Semaforoak, artean kolorebakarreko laranjaz, orain gorriz, berdez, laranjaz ikus daitezke, ikus ditzake ibiltari presatuak, eta pixkanaka-pixkanaka hiriak, gau-txoriei antzezlekua kenduta goiztarrei eskaintzen dizkie kaleak.
Mundu guztiak daki nora doan, eta lurrean markaturik dauden ikusezineko bide eta xendetatik zehar, abiapuntuetatik helmugetarainoko metroak betetzen dituzte, zeruan hegazkinek dagiten moduan, inoiz elkarrekin topo egin gabe, orkestra zuzendari batek gidatuko balitu legez.
Banketxe dotore baten atari zabalean, haitzurdinezko baldosa hotzen gainean, ikuzgailu marka baten kartoi apurtuak daude, bata bestearen gainean jarritako kartoi apurrak, lurretik datorkeen hotza isolatu nahian, eta hauen gainean, zerbait, norbait, kukubilkaturik, lo bortxatuan; eta honen gainean berriro kartoiak, kartoi handiak, zabalak, berriak, ikuzgailu marka berberaren izenaz, goitik datorren hotzetik isolatu asmoz —berotasun habia artifiziala egiteko edo—, inguruko antzigarrari traba eginez, hezurretaraino sartzen den umeltasunari esistitzen ez dela esan nahirik.
Kartoiarteko gizaki zatarra esnatu da, edo, agian, lurretik altxatzen saiatu da soilik. Kipula batek izan lezakeen baino azal gehiagoz estaltzen du gorputz zaharra, ileak aurpegia, artilezko eskunarru zulatuek eskuak, kolore ezberdinetako hiru pare galtzerdik hanka iharrak, margo zehaztezineko bufandak lepo zimurtua.
Denbora geldirik bailegoen, giharrak mugitu ditu, gorputza bertikalki jarri, ez tente ordea. Zutunik dago, baina oker, makurturik urteen zama astunaz. Dirudiena baino gazteagoa da, hala ere. Oraindik ez ditu bete ehun urte, baina itxuraz hala ematen du. Atso hau inoiz ume izan zitekeenik ez luke inork sinetsiko, adinik gabeko andrea izan dela ematen du, betidanik, jaiotzetik. Heriorekin topo egin arte beti planta berbera, agian gero eta zaharragoa, zimurtuagoa, inoiz ez gazte.
Kartoiak alde batean pilatu ditu, eta orain, goitik behera tiraka, arropei tolesdurak eta tximurrak kentzen saiatzen ari da. Andre aberatsen batek zarama potora inoiz bota duen erosketarako gurditxoan jarri ditu kartoiak eta gainontzeko manta eta oihalak. Guztia sartu du barrura, eta berriro jesarri da. Erlojurik ez daukan bere mundu horretan ez dago arin egin beharrik. Arnasa hartzeari darraio, horretan datza bizitza. Eguna, hurrengo gaua etorri arte zabaltzen den epealdia baino ez izanik, luze egiten da beti. Baina egun multzoak labur zaizkio, eta urteak, atzeman ezineko uneak.
Banketxeko eskailera hotzetan jesarririk, ez du goiko erlojua ikusten, ez eta tenperatura ere, zazpi grado. Epelduz doa eguna. Gurditxoa hurbildu du eta bere ondoan jarri. Barrutik zerbait hartu nahiz, barriro atera ditu kartoiak, manta zahar eta iluna, oihal lohiak… eta boula atera du; erdihutsik erdibeterik dagoen ginebra botila. Ez luke hotza jasango harengatik ez balitz. Gainera, goizetan beti izan du tentsio baxua, gaztetan ere bai. Berak jakin badaki alkohol gustua ez zaiola atsegin izango orain, urdaila hutsik eta ahoa lehor. Baina ondoko berotasuna laket du.
Eta kaleko inor ez da kartoietako biztanleaz konturatu boula gurditxotik atera duen arte. Lehen haragi zahar multzoa zen, orain andre hordia, mozkortua, edozeinek sala dezakeen giza zaborra. Batzuek penaz begiratu dute, neskato batek bista aldendu egin du ez ikusiarena eginez. Bizitzak eskain diezazkiokeen miseriak ikusi nahi ez bailituen. Adin ertaineko gizon batek “Hau lotsahau!” esan du, eta andre bik, ziur aski bulegoak garbitzera doazen langile etsiak, belarrietaraino ailegatu zaien komentarioa egin dute:
— Zenbat sufritu behar izango zuen horretara heltzeko!
— Beharbada ez du besterik ezagutu.
Teresak botila ezpainetatik kendu du. Goizak eta alkoholak sorturiko lurrunak aldenduz, bere unibertsoko lainoak aterriz. “Besterik” ezagutu zueneko garaiak etorri zaizkio, tropelka, ibaika, burura. Berak sufritu, bai, sufritu duelako, baina bestelako garairik ere ezagutu du eta, noizbait, agian, norbaitek galdetu izan balio, zoriontsua izan zela esango zukeen.
* * *
La Habanara joan nintzen lehenengo eguna gogoratzen dut. Amak jantzi berri zuria ekarri zidan. Hiri handia ikusi behar nuen, eta itsasoa, lehenengoz. Cabaiguanen jaioa, tabakorri artean, ezin nezakeen ur gazi multzo hura inolaz ere imajina. Nik, orduan, zortzi urte edo izango nituen. Bai, zortzi urte Martinicak aste batzuk beranduago utzi gintuelako, eta gure esklabo gehienak 1886 hartan askatu zirelako, definitiboki.
Martinicak soineko zuria jantzi zidan. Zer pozik nengoen egun hartan! Kabriola garbi-garbi baten aurrekaldean, Tomasek eta Simonek behortegiko bi ederrenak krokatu zituzten; eta atzekaldean ama, Martinica, nire neba Gillermo eta laurok jesarri ginen, binaka, elkarren parez pare.
La Habanarainoko bidea luze baino luzeagoa egin zitzaidan. Santa Clara, probintziako burua, aurretik ezagutzen nuen. Hantxe, kale nagusian zegoen ostatu on batean egin genuen lehen geldialdia. Frijoleak, arto egosia eta fruta ugari. Matanzasen pasatu genuen gaua, eta azkenik, hurrengo egunean, La Habanara heldu ginen, arratsaldeak eguneko izpiak hodeiertzean galtzen dituen unean.
Amak ez zidan portutik paseatzen utzi, baina hoteleko leiho zabaletik itsasoa ikusi nuen, itsaso urdin-gorri barea, nire mugatasun kontzeptu guztiak kolpe batez eta betirako apurtu zituena. Orduan, beharbada inkontzienteki, aurreiritziak oker daudekeela konturatu nintzen. Egun hartatik beti iguriki izan dut nire susmo txarrak apurtzera etorriko litzatekeen Atlantiko Ozeanoa.
Hoteleko gosaria plantaziokoa baino txarragoa zen, baina etxetik kanpokoa izanik, niri non-plus-ultrakoa iruditu zitzaidan, batez ere sorpresaz beteriko egun baten prolegomenotzat hartu nuelako.
Gillermo ontziraino lagundu behar genuen. Metropolira zihoan, Armadak bidalita. Nik ez nekien oso ondo zeintzu ziren Metropolia ez eta Armada delako hori ere. Horretaz geroago enteratu nintzen, 1895 aldean, Jose Martí izena aho guztietan zebilenean. Une hartan, bakarrik, neba nagusia nekusan, dotore-dotore jantzita, gure esklabo batek botak ondo ziratuta, eta gerla-jakaren botoiak urrezko modukoak. Bibote marra eta kokospeko laburra gomina ugariz, beren lekuan mantentzen zituen, eta aurpegi osoa zurrun ikusi nion, giharrik mugitzeke, Martinicak arropan jartzen didan almidoia musu-masailean emana baleuka bezala.
Portuan ikusten zen oihalontzi handiena eta politena zen nire neba metropoli urrun hartara eramango zuena. Zenbait esklabok telaz estaliriko kutxa handiak sartzen zituzten ontziko sotoetara, eta upelak ere bai, amaren ustez urez beterik zeuden upelak —Gillermok urez batzuk, baina besteak ronez beterik zeudela esan zidan behin. Portuan dena zen mugimendua: aurpegi beltzak izerdi tantek piztuta, aurpegi zuriak sonbrillen eta kopakapelen itzalean, esku langileak bulto handiak oratzen, esku antzuak gizon zuriek musukatzen… Zaldi-kotxe handi batean guardia zibil batzuk heldu ziren, pasa den gerlako mambí kateatuak kotxetik atera eta ontzi txiki batera sartu zituzten, ez dakit nongo irlatako nongo espetxetara, preso eramatekoak. Eta umeak! Ume piloa alde guztietatik, ni bezalakoak adinez, baina hain desberdinak! Praka estu-zikin-hautsiak eta gerriz gora biluziak. Batzuk lanean eta besteak jolasean, edo diru eskean, edo lapurreta ezkutuan. Portuko mugimenduak, garraiaketak, liluratzen ninduen, han zegoen kolore eta bizitasuna, floraren berdea eta eguzkiko argi aldakorra, laranja goizetan, geroxeago horia, eguerdian zuri-zuria, eta arratsaldean berriro laranja. Iluntzean gorri-more-urdina, gauak beltz-urdina ortze osora hedatu arte.
Martinicak eskutik oratuta ninduen eta aldentzeko imintziorik nimiñoena adierazten nuenean bere gonen kontra, gona harro eta garbien kontra estutzen ninduen, nire gorputz eskasa alboan irtendako kiste bat bailuen.
Simonek kotxea lotu, zaldiei ura eman eta han-hemen zebiltzan ume beltzak uxatzen aritu zen, jarlekuetako behi narru ondua ukitu ez zezaten, erroberetako zur gogorrak uki ez zitzaten, odol oneko behorren indarraz lilura ez zitezen.
Bitartean, bertako gizon batzuen laguntzaz, Tomasek nire neba Gillermoren kutxa oihalontziraino igo zuen, nekez, esfortzu handiz, barruan gerra jantziak, ezpatak, aitaren pistola onak eta liburu batzuk zeramatzala. Eta amak, zergatik ez nekiela, negar zotinari ekin zion, deblauki, mukizapi txikiegi batekin sudur punta gorritua oratuz. Ez zitzaidan negar egitekoa iruditzen hain polita zen oihaldun hartan itsasoratzea. Baina niri ere emozioak korapilo bilakatu zitzaizkidan nire neba nagusia honela mintzatu zitzaidanean:
— Teresa, ni orain banoa, eta ez dakit noiz etorriko naizen berriro. Ondo porta zaitez, eta amari egiozu kasu beti. Lor ezazu zutaz harro senti nadin. Emadazu musu bat, txikitxu, eta ez nazazu ahantz, arren.
Hori izan zen ikusi nuen azken eguna. Horregatik mantendu dut hain fresko nire gogoan, beti hurbil oroitzapenen artean, denboran hain urrun izan arren. Urteetan ez genuen Gillermoren berririk izan, eta egun batean berak gehien maite zuen alkondara Simonek jantzirik zeramala ikusi nuen. Martinicarengana joan nintzen korrika Simonek nebaren alkondara zergatik zeukan galdetzera, eta madamen agindua zela erantzun zidan.
— Oi, ez, ama, zergatik, zergatik eman diozu Gillermoren alkondara?
— Hark ez duelako berriro behar izango.
Eta Herio agertu zen, egun hartatik bertatik nire bizitzan sartu zen pertsonaia inposatua: gaurdaino, beti, lagundu nauena, konplizitateko laguntasun nazkagarri baten bidez, ni ados egon nintekeen galdetu gaberik.
* * *
Cabaiguanen generaman bizitzak, urte askoan, ez zuen gauza berri handirik aportatu. Munduaren erlojua plantazio hartan geldirik zegoela esan zitekeen, harri koxkor batek oztopatu izan bailuen harea-erlojuaren pasabide estua. Plantaziotik landa, mundua pil-pilean zegoen, gor-gor. Nik orduan hamalau urte neuzkan, alegia, 1892an geunden. Gogoratzen dut gure etxean zerbait gertatu zela, baina ez dut lotzen aurreko eta hurrengo jazoerekin. Zipriztin solteak. Besterik ez. Gero, beranduago, dena jakin nuen. Esklabotza utzi berrian orduka egiten zuten lana esklabotzarik hurre zegoela pentsatu zuten antzinako esklaboek. Sei urtez askatasuna dastatu ondoren, gizakiago, pertsonago izan behar zutela erabaki zuten, eta ez hankabiko animaliak. Jabetza kolektiboa eta hamar orduko lan ordutegia lortu nahi zuten soilik, baina gehiegia zen momenturako.
Gurean ez zen arazoa nabari, gauza ezaguna da plantazioan erlojuak ez duela agintzen, eguzkiak baizik. Argi orduak dira lan erritmoa markatzen dutenak, eta gainera inork ez zuen bere indar fisikoak eskaini zezakeen baino esfortzu gehiagorik egiten. Gogor egiten zen lana, baina kapatazek magultasun handiz jokatzen zuten. Arazoa beste aldetik agertu zen. Tabako lantegi bakan batzuetan, langileek sortu berria zuten sindikatoak grebara jo zuen. El Productor izeneko mozioa garaile atera nahian, plantazioetatik bidaltzen genituen gaiak biltokietan pilatzen ziren, eta azkenik pilaleku guztiak bete egin ziren: irteerarik eman ezinik gelditu zen gure produkzioa. Zer egin? Horretaz gain Estatu Batuek izugarrizko mugatarifak jarri omen zituzten, eta ezin saldu Ipar Amerikari azukrerik eta tabakorik. Gu bezalako produktore guztiak porrotketa osora behartu gintuzten, eta orduan hasi ziren sortzen istiluak.
Espainiaren eta Ipar Amerikaren arteko gatazka, azkenean, etxe barneko gatazka bihurtu zen.
Hilabete batzuen buruan, egoera areagotuz joan zen. Aita ez zen bere langelatik ateratzen, eta askotan bakarrik bazkaltzen zuen, langelan zegoen mahaitxo txiki batean. Ez gintuen ikusi nahi. Ahizpa eta biok gabon esatera joaten gintzaizkionean, etsipenez begiratzen zigun, bere erruz leize baterantz abiatzen ari bagina bezalaxe, kabriolaren txoferra zenez. Behin baino gehiagotan igarri izan nizkion kristalezko malkoak begiertzean, Virginia, ni baino gazteagoa, belaunen gainean jartzen zuelarik. Bekokian lagatzen zigun musua, eta gero, kolpe batez lepoa eskaintzen zigun, besterik esan gabe.
Ama bestelakoa zen, alaia berez, gaztea, polita. Jaialdi ederrak antolatzen zituen Eguberritan, udaberrian eta uzta oneko garaietan, baina gauzak aldatzen ari ziren.
Aitak zenbat et gehiago itxi bere langela, gero eta gehiago egoten zen ama gurekin, etxeko sua mantendu guran. Baina haize bolada batek kandelaren gar mehea arriskuan jartzen duen bezala, ama ere itzaliz zihoakigun, bere jaialdiek ematen zioten bizitasuna apurka-apurka galduz. Oso jantzi berri gutxi estreinatzen zuen urtean, eta ez zituen, jadanik, Mexikoko oihal polit eta garesti haiek jasotzen. Bisitak urriagoak ziren, eta antzinako esklaboek, soldatak ezin gizenduz, alde egiten ziguten, ia familiakoak zirenak bakarrik gelditu ziren gurekin, beste langile batzuk ere bai azukre eta tabakogintzan, baina hain gutxi…!
Nik hogei urte bete nituenean, 1898an, Kuba utzi egin behar izan genuen. Gerrak beharturik, merkesaldu egin genituen ondasun guztiak, geratzen ziren apurrak, eta udaberrian Europara, Galiziara, nire amaren jaioterrira ekarri gintuen ontziak. Aitak ezin izan zituen ezbeharrak gainditu, berak ere utzi egin gintuen, betirako, arzon eta sukarrizko pistola baten laguntzaz.
— Meu Deus, cómo é posibel! —zioen amamak.
— Aqueles eran outros tempos —amak—. Saiaremos adiante, Deus apreta mais non afoga.
Hurrengo urteetan bai estutu zuela, gogoz, amak zein amamak Virginiak eta biok senar bana hartu behar genuela erabaki zuten arte. Honela ezagutu nuen Fabian, Ovieuko meategietako langile zintzoa. Udazkena zen jadanik, Asturiesera joateko ipini zidaten eguna heldu zelarik. Irailak agurtzen zituen bere azken egunak, eta negua, oraindik, ez zen barruraino sartzera ausartzen. Kosturadun galtzerdi beltzak jarri zizkidaten, mantila aurpegi aurrean, eta beltzez tintaturiko amaren jantzia, jantzi ederra bezain beltza.
Ovieurainoko bidaia luze egin zitzaidan oso. Ez ziren inoiz amaitzen zuhaiztiak eta basoak, mendixka baten ondoren beti agertzen zen beste bat, eta honen atzean berriro mendiak. Herriek, erraldoi batek jarriak ematen zuten. Han-hemenka, sakabanaturik, horma zuriak eta teilatu gorriak, landa berdeak inguruan.
Azkenean heldu ginen, eta ezkondu gintuzten, betirako. Nire senarra ez zen beste edozein baino txarragoa: hoberena ere ez. Eta ni berarentzat? Etxean behar zuen emaztea nintzen, beste edonor bezalakoa.
Meategian urte dexenteak eta urte txarrak egon ziren: inoiz ere ez onak. Ez dago urte onik meazuloetan, ugazabarentzat ezik. Han behean, eguzkitik urrun eta arnasa lasai hartu gabe, bizitza honetan hiltzeko modu desberdinak daudela konturatzen omen zara, arinago edo geldoago, baina zuzenekoak.
Fabianek lurpeko iluntasuna bekokian zuen inprimaturik, atzazalen azpian, begien inguruko zimurretan, eta buru barnean, ahoan itsatsirik. Hitz laburreko gizona zen, berbaldi labur eta ilunekoa.
Garai txarretan, ugazabek ohikoa baino gutxiago irabazten zutenean, langileak estutzen zituzten. Beltz hartan masa zegiten meategiko hautsak eta izerdiak. Etsipena hazi egiten zen, hitzak laburtu.
— Tamos años de fame, de miseria, de llárimes afogaes nel coral, de llercia pola mesma llercia —ziostan Fabianek sasoi haietan. Honelakoa zen Fabian. Berak zioenez “a fuerza de fames y trabayos” hazia zen. Eta egia izaki.
Garai txarragoak heldu behar ziren, baina ni lasai nengoen. Bi urte bakarrik falta zitzaion erretirorako, eta eskasa izan arren, etxean izango nuen nirekin. Baina 1934an sindikatoak grebara deitu zuen, eta zuloetatik irten ziren langileak, kalera atera ere: polizia zaldiz zebilen kaleetatik, langileak eskuak hutsik: zaldunak tiroka aritu ziren: nire Fabian kalean zegoen: han tiro hotsa entzun zen…
— Mataron a Fabian Pina, vera del Comité.
Ez dakit zenbat maite nuen. Berria ematera etorri zitzaizkidanei “cuando yo muerra, enterraime con Fabian” esan omen nien. Agian.
Matxinatua izan zenez, langile eskubideak galdu zituen. Jubilazioa eta alarguntza kobratzea, debekaturik zeukaten. Hautsa beltz eta eskuak huts, ezkontza eguneko jantzia bezain beltz, eta bezain huts, utzi ninduen Fabianen heriotzak.
Ez dakit zergatik, bertso zaharrak gogoratu nituen:
Habia, fai muchos años
erguida na mesma oriella
cerca d’unde faen el cuentu
del riu y la mariselva
una casa, nin mui moza
nin tampoco mucho vieya…
Ordutik hona bederatzi urte iragan dira. Gauza gehiegi, ezbehar larri guztiez gogora nadin, nire begi nekatu hauek tinko begira dezaten.
“Cerca d’unde faen el cuentu del riu y la mariselva” etxe bat gogoratzen dut, lainoturik eta gogoramenetan erdi galdurik. Tabakorrien itzalak eta azukre-kanabera pilatuek ezkutatzen didate akorduetako etxea. Usain garbiak ditut gogoan, lanaren usainak, izerdi eta selba, animalien arnasa, beltzen nekea, almidoia eta kotoia, plantxaren lurruna, sukaldeko ikatza…
Jardinean, udaberrian, loratzen ziren landare exotikoak, gero berriro inon ikusi ez ditudanak. Kabriolaren trosta, eta La Habanako portua… Portuan so geratu zitzaidan beltz haren begirada, begi beltzak niregana kurioso… ezkontza eguneko jantzia bezain beltz, Fabianek meazulotik zekarren aurpegiaren kolorea, beltz.
“Zenbat sufritu behar izango zuen horretara heltzeko!”.
“Beharbada ez du besterik ezagutu”.
* * *
Astelehena 7
Gaur goizean berriro ikusi dut, banketxe horren ataria estalgarri, ikuzgailu baten kartoiez inguraturik, lurperaturik, oraindik lo, eta kalean sumatzen ari zen egunsentiaz ohartu barik.
Orain bi hilabete hartu zuen gure kaleko espaloia etxetzat, eta pisukoen artean, elkar ulertzeko, Andrea esaten diogu. Beste batzuetan, Bakardade Andrea, bakartiagorik ez baitut ezagutzen. Gauez beti espaloian, ondoko jardinetan egunez.
Asteazkena 9
Bihartik ez da pasako. Nor den jakin behar dut. Elkar ezagutuko dugu, mintzatuko gara, eta zergatik dagoen dagoen moduan galdetuko diot.
Osteguna 10
Lanetik etxerakoan, liburuak besapean eta nekea oinetan itsatsirik, haren neke sakonaz ohartu naiz. Nirea lo eginez kentzen da, berea, botoiak arropari josirik dauden moduan, ez da loaldiarekin kentzen. Sakonegia da.
Apur bat lotsaturik, ingurura begiratu dut, norbaitek ikusiko ote ninduen. Inork ere ez. Ez zegoen ezagunik.
Zapata lotu behar nuelakoan haren ondoan jarri naiz eta, erosoago lotzearren, liburuak espaloian utzi eta banketxeko tarimatxoan jesarri naiz —haren ohe gainean—, haren ondoan.
Jaramonik ez.
Emakumeek merkatura daramaten gurditxo horietako baten barruan zituen sarturik sudurra eta esku biak, zerbait ateratzeko, eta hobeto kokatu nahian.
Ez dit begiratu ere egin.
— Ez zaizu axola ni hemen jartzea, ezta? Momentu bat da bakarrik, zapata lotu arte.
— …
— Traba egiten dizut?
— Biontzako lekua dago. Eta denbora… Nahi beste. Hor dago ipinita, guk har dezagun.
Hormako erlojua seinalatu du, egunero hiru minutu atzeratua dagoen erloju publiko handia. Bere erruz huts egin ohi dut, behin baino gehiagotan, autobusa. Baina inoiz ez zitzaidan burutik pasatu han markatzen ziren ordu eta minutuak guk har genezakeen denbora zirenik.
— Nire izena Marta da. Eta zurea?
— Zein gustatzen zaizu gehiago?
— Niri? Ez, zure izena galdetzen dizut!
— Zuri zein zaizu atseginago?
— Carlota!
— Esadazu horrela. Carlota! Polita da.
Zapata lotua daukat jadanik, eta ez dakit zertan okupatu atzamarrak, kordoiari bueltaka, okupatuarena eginez.
Segitzeko gogoa dut, baina jendeak begiratu egiten dit, nik zer egin dezakedan andre horrekin, lurrean jesarrita, bere buruari galdetuz. Liburuak batu ditut, besoen artean hartu, baina ez dut oraindik mugitzeko keinurik egin.
— Hemen bizi zara?
— Hemen, han, edonon. Ni bizi naiz, eta lekuek bizi naute. Bizitzeko falta zaidana, eurek ematen didate. Alaitasuna, beroa, edo isiltasuna, bakardadea. Behar dudana.
Ez diot ondo ulertu, baina gehiago galdetzera ez naiz ausartu. Axolarik ez bazaio, bihar itzuliko naizela esan eta agurtu egin dut.
— Agur Marta.
Bista lurretik altxatu gabe. “Agur Marta” esan dit, agur horretan bere bizitzan zehar esan eta sentitu dituen behin betiko agur guztiak konzentraturik baileuden; beste inoiz beste norbaiti ere nire agur berbera entzun izan bailion, berriro berarengana inoiz itzuli gabe.
Liburuak besapean, ohi baino pauso arinagoa erabili dut etxeko atarira heldu arte. Ez dut nahi izan ihesa zela pentsa zezakeenik, baina arin urruntzeko beharra sentitu dut, nire gelako bakardadearen babesean egon nahi izan dut, jendearen begiradetatik azago.
Gero, etxean, lotsatzeak lotsatu nau.
Astelehena 14
Antzeman ezin dudan zerbait du Carlotak, nik azal ezin nezakeen misterioren bat. Besteok ez dakigun zer edo zer omen daki berak.
Asteartea 15
Begirada beiratua, gris definezinez margotua. Eskuak luze eta meheak, hezurrak ia begi bistan, eskunarru zulatuetatik aterata. Nor da Carlota?
Osteguna 17
Gaur berriro egon naiz Carlotarekin. Ez dit ezer interesgarririk esan. Ez du gauzarik kontatzen. Bakarrik eguraldiaz mintzatu gara, eta hurrengo eguna arte agurtu dugu elkar. Joaterakoan “Bihar arte Carlota” esan diot, eta tristuraz begiratu nau, izen hori bere benetako izena ez delako, agian. Edo, agian, “bihar” berririk ez dela egongo pentsatu duelako. Baina bihar, han izango naiz.
Ostirala 18
Gaur apenas egin dugun berbarik. Eztulka aritu da denbora osoan. Aurtengo negua aspaldiko hotzena dator, beldur naiz Carlotaz. Ez da gaztea, eta defentsa gutxi izan behar du. Asteburutik bueltatzen naizenean, serioskiago pentsatuko dugu zer egin daitekeen egoera horretatik ateratzeko.
Astelehena 21
Gaur goizean ez dut Carlota ikusi. Arduratu naiz. Non pasatuko zuen gaua? Lekuz aldatu du? Ingurunera so gelditu, eta ez dut inon ikusi. Azkenean, lotsa gaindituta, izkina horretan oraindik goizeko egunkaria saltzen ari den andre nagusiari galdetu diot. Ez du momentuan erantzun. Bezero bati egunkaria eman, kanbioak itzuli, eta bista altxatu gabe erantzun dit.
— Nor, Teresa? Goizaldean eraman dute. Ez zuen jadanik espaloiaren beharrik.