I
San Anton egun batean jeisten ziran, meza entzun ondoren, San Antonen izen hori bera zuen elizatxotik Getariara, jende pila asko.
Haien artean zetozen bost edo sei itsasgizon. Hoetako bat —gaztea oraindik, bada ez zituen hogeita hamar urte izango— besteai gauza haundiren batzuk esaten ari zan. Guztiak aditzen zioten arreta haundiarekin, baina ez ziran nonbait denak iritzi batekoak, bada noizean behin zaharrenek burua mugitzen zuten alde batetik bestera, esanaz bezela: hori ez da horrela izango, ez, ezin liteke inolako moduz ere.
Nor ziran gizon haiek, eta zer zan berek esaten zutena? Nor ziran?…
Baten izena badakigu, besterenik ez; baina izen hori bakarrik da aski denborarekin mundu guztian euskaldunen omenak zabaltzeko. Izen hori da hitz egiten ari zanarena.
Nor ote zan, bada, hitz egiten ari zan gizon gazte hori?
Hori zan Juan Sebastian Elkano, Txomin Elkano eta Kattalin Puertokoaren semea.
Haurtatik aditzera eman zuen itsasorako zuen grina harrigarria. Txiki-txikitatik ikusten zan txalupatxoetan herrian ziran mutil gazterik bikainenai arraunean jokatzen. Ez zuen izurik ezagutzen —hala zioten berarekin itsasoan ibili ziran guztiek— eta hain alai arkitzen zan haizea lagun zuela, ontzia, itsasoaren gainean irristaka bezela arin zihoanean, nola haizea, bisutsa, itsasoa eta denak bere kontra jaikitzen ziranean eta itsasoaren afarrak bustirik, eta bisuts artean ezin ezer ikusirik, eta haizearen indarrarekin ontzi-makilak behera erori beharrean karraskots izugarriak egiten zituztela, bihotzik bulardetsu ta gogorrenak ere beldurtzen ziran ekaitz ikaragarrietan.
Lehen esan degun San Anton egunean esaten zien, berarekin zetozenai zer berri harrigarriak aditzen ziran urte haietan. Hau zan mila bostehun eta seigarren urtean.
Esaten zien nola itsaso zabal horrez haronztik arkitu ziran lehen inork ezagutzen ez zituen lur berriak, hain ederrak, hain aberatsak eta hain harrigarriak, non hara joaten ziran guztiak gelditzen ziran zer esan ez zekitela.
Esaten zien nola urtetik urtera, hiletik hilera, eta egunetik egunera, arkitzen ziran lurbira haundiak, batzuk itsasoa bezin zabal eta berdinak; besteak, zerua jotzeko moduan jaikitzen ziran mendi haundiz estalduak.
Esaten zien nola mendi hoetako askotatik ateratzen zan sua izugarrizko indarrean, haitz-tarte batetik iturri bat ateratzen dan eran; eta nola ibai topatu berri batzuk ziran hain zabalak eta haundiak, non ibaiertz batetik ez zan ikusten bestea.
Hain gauza harrigarriak aditzean, gizon zahar haetako batek, buruari eraginaz, esan zion:
— Zuk zerorrek ikusi dituzu gauza hoek guziak?
— Ez —eranzun zion Sebastianek— baina ikusi banitu bezela. Joan dan urtean Sevillan egondu nitzan, han urruti haietan izandako askorekin, eta haiek esan zizkidaten gauza hoiek denak. Eta ez esan hemen, sevillatarrak asmatutako burutazioak dirala hoek. Neri gauza hoiek esan zizkidatenen artean, Sevillakoak baino beste aldeetakoak gehiago ziran. Horra bizkaitarrak, hitz gutxiko gizonak, gauzak diran baino gehiago esango ez dituztenak; bada lehen esan ditudanak aditu nizkienetako bat, bizkaitarra zan, Zamudio zeritzaiona, itsasgizon gogorra, makina bat periletan bere burua ikusia, batez ere beste inor baino lehen orain hamalau urte Kristobal Kolon izendatzen zan gizon haundiarekin lur berri hoien bila joan zanean.
— Alferrik ari zera, Sebastian; zu gaztea zera, eta gazteak, gauzarik harrigarrienak ere, txit erraz sinisten dituzute. Nik ere zerbait ikusi det; hargatik daukat buruko ilea itsasafarra baino zuriago; nik ere, nere denboran makina bat ibili egin det —ez beti Kantauriako itsasoan, bada Kantauriako itsasotik kanpora joan behar da, gu joaten ginan bezela, baleetara joateko—, baina sekula ez det elurra, jela ta hotza baizik arkitu urruti hoietan, ez zuk esaten dezun bezelako gauzarik. A, Sebastian, Sebastian! Zuk ez al dakizu zer esaten duten motrikuarrek? Urrutiko intxaurrak hamalau, bertara joan eta lau.
— Ez da hori kontua —eranzun zion Sebastianek—. Neronek ikusi ditut han urrutietatik ekarritako txoriak. Zeinen politak! Zeinen ikusgarriak! Ez al dezu behinere begiratu, hor azpiko haitz hoietan bagak haustean zenbat kolorez apaintzen dituen eguzkiak? Bada halakoxe modukoak dira hegazti horiek. Urrea eta zilarra izan behar du, berriz, nork daki zeinen ugari! Ontzi osoak, eta ez edozein moduzko ontzi kaxkarrak, baizik ontzi haundiak datoz urrez eta zilarrez bete-beteak. Hango landare, hango arbola, hango lore, hango frutak!
— Gizona, gizona! Ez nuen uste horrenbesteraino galdu zendutela burua gaurko eguneko gazteek. Gure denboran ere baziran gizon bikainak, ez zuek baino batere eskasagoak, baina ez genuen sekula horrelako konturik entzun. Orain arkitu diran lur berri hoiek izango dira gutxi gorabehera, hoen modukoak: han ere, txakurrak oinutsik ibiliko dira noski.
— Bada urte asko baino lehen jakingo det nere begiekin ikusita, zer nolakoak diran lur haiek.
— Zer, hara joateko ustean zabiltza?
— Bai, uste hortan nago. Joan dan urtean Arjelko itsaslapur batzuen eskuetan erori beharrean nebilela, agindu nion Ama Birjina Itziarkoari bere eliza santuan meza bat entzungo nuela, peril izugarri hartatik libratzen baninduen, eta hartara batik-bat etorri naiz. Baina beste egiteko bat ere ekarri det: nere guraso eta senideai agur egitea, zergatik ez dakit noiz itzuliko naizen Getariara. Hemendik Sevillara noa, bi edo hiru egun barru; gero, Jaungoikoak daki nora!
— Lagun dakizula Gurutze Santuak— esan zioten lagun guztiek.
Eta hontan iritsi ziran herrira, eta bakoitza bere etxera bazkaltzera joan zan.
II
Mila ta bostehun eta hogeita bigarren urteko abuztuaren zortzia da. Sevillako kaietik, Ama Birjina Garaipenekoa eta Ama Birjina Antzinakoa agurtzera dihoaz hemezortzi gizon oinutsik, eskuan kandela irazeki bana dutela. Denak daude arpegi-zimurtuak, makurtuak, gaixo baleude bezela. Sevillako jende guztia, hala haundizkiak nola langileak, berai begira, harriturik daude.
Nor dira hoiek?
Hoiek dira Victoria izena duen ontzian mundu guztia inguratu dutenak ia hiru urteren buruan, Elkano getariarra buru dutela.
Hoiek dira, Barramedatik atera ziran bost ontzietan zihoazen gizonetatik bizirik gelditu diran bakarrak.
Hoiek dira, mundua mundu dan ezkero, oraindik inork egin ez duen bezelako azaina miragarria egin dutenak.
Hoiek dira, ontzi kaxkar ondo konpondu gabekoetan itsaso inork ezagutu gabeak igaro dituztenak; Espainiaren izena eta bere bandera ederra zabaldurik, hamalau mila legoa ibili diranak, beren Espainiatik azkena atera ziran ezkero.
Hoiek dira makina bat gauzaren berri dakarten gizonak.
Hoiek ikusi dira mila eta mila periletan: gudatu dute itsaso haserretuarekin; gudatu dute haize gogorrarekin; gudatu dute piztiak baino odolgirodiagoak diran gizonakin; baina ez itsaso haserretuak, ez haize gogorrak, ez tximistak, ez turmoiak, ez gizon odolgiroak dira hoiek izutzeko aski. Horregatik ongi merezia, ezin hobeto irabazia dute, gaur Sevillan egiten dioten ongi-etorria; ongi irabaziak, mundua mundu dan arte hoientzat izango diran alabantzak.
Baina hoek guztiek hainbat merezi badute, zenbat ez du mereziko beren buruak?
Horrek, guztiak indargabetu ziranean, bere alaitasunarekin, bere bihotz aundiarekin, guztiak pizkortu zituen.
Horrek mendera zituen nagusien kontra altxa nahi zutenak.
Horrek…
Baina nork esan, behar bezela, horrek egin duen guzia?
Begira nola dihoan Sevillatik Valladolida, Espainiako Errege eta Goiagintari Karlosengana. Han daramazki urrutietatik ekarritako gizonak, eta hango erregetzakoek Espainiakoari eskeintzen diozkaten dohaiak. Erregeak egiten dio ongi-etorri txit ona, ematen diozka ohore haundiak, eta erregutzen dio, berriz ere, mundua inguratzeko ontzi-talde bat prestatu dezala. Orduan ematen dio eskutarmatzat mundua, hitz hoekin: Primus circumdedisti me.
Erregea ikusita, nora dihoa Elkano? Bere herritxora, bere ama zahar maitea laztantzera, bere senideak ikustera, bere txikitako adiskideakin hitz egitera. Badihoa, ta han bere herrian ikusten du denbora bateko aguretxoa, urtez gehitua, baina indarrez gitxitua, ezin ibili dan moduan; eta esaten dio:
— Egiak edo gezurrak ote dira nik orain hamasei urte esaten nituen gauzak? Makina bat bazter ikusi det harrazkero; makina bat estutasunetan nere burua ikusi det; baina bihotza beti sendo.
— Bai —erantzun zion doi-doi agure gizajoak—, badakit, Sebastian, zer egin dezun. Badakit mundu guztia inguratu dezula. Jainkoak bedeinka zaitzala!
—Ez det hori esaten, ezpada nola berorrek ez zuen sinistu nahi lehen zer nolako gauza eder harrigarriak diran urrutiko alde haietan, bere begiz ikusi ditzan ekarri dizkat honako gauzatxo hoek.
—Mila esker, Sebastian. Berriz eta berriz ere, Jaungoikoak bedeinka zaitzala! Zuk mundua inguratu dezu; baina nik laster hori baino gehiago egin behar det: mundua utzi.
III
Lau urte igaro dira azkena aipatzen diran gauzak gertatu ziran ezkero.
Sebastian Elkano atera da bigarren aldiz mundua igarotzeko ustean. Lagun asko daramazki; beren artean badihoaz, ez dago esan beharrik, euskaldun bat baino gehiago. Hor dihoaz Andres Urdaneta, Karkizano, Areizaga, eta beste gehiago. Ibili dira txit gaizki, haitz gogorren ondoan ontziak hautsi beharrean; haizeak eta ekaitzak eraman ditu oraindik inor iritsi ez dan tokietara; ikusi dute datozen denboretan Cabo de Hornos izendatuko dan lurmuturra; Magallanes haundiak arkitu zuen bidetik igaro dira; sartu dira Itsaso Baketsuan, eta horra non, samintasunak bukatu eta atseginak hasi behar zutela dirudienean, Elkanok ezagutzen duen bere azkena badatorrela, eta kristau on bat bezela prestaturik, hiltzen da mila bostehun eta hogeita seigarren urteko abuztuaren lauan itsasoaren erdian.
Gizon haundiaren gorputza itsaspean hobiratu zan. Non arkitu lurrean harentzat dina zan tokirik! Bizi guztia igaro zuen itsasoko zabaltasunean. Gora begira, eta zeru neurrigabea; begira behera, nahiz eskuira, nahiz ezkerrera, nahiz aurrera, nahiz atzera, eta alde denetan itsasoa, haunditasuna eta neurrigabetasuna agertzen dituela. Baina halaz guziaz ere, haunditasun hoek guztiak baino haundiagoa da gizon haren anima, bada guztien gainetik igarotzen da.
Elkanoren hilberria iritsi zanean Getariara, egin zitzaion hil-funtzio edo eleizkizun hotsandikoa. Eta horra non, haren izenean hilezkilak ari dirala, hiltzen dan orain baino lehen aipatu degun aguretxoa.
Hala, Elkanoren hil-funzioaren ondoren, izandu zan berarekin behin baino gehiago disida edo ezdabaidan jarduntako aguretxoarena.
O nere Euskal Herri maitea! Alferrik zure gain etorriko dira dohakabe guztiak; alferrik itsasoak bere haserrean zehatu nahiko ditu zure harkaitzak, eta zure mendigainak estaldurik, laino beltzek jarri nahiko dute zure eta eguzkiaren artean! Kondaira hor dago, joan diranai, bizi diranai, eta oraindik jaiotzeko daudenai agertzeko zu nor zeran! Hark esango du nolako haunditasuna ipini dezun zure semeen bihotzetan; hark esango du zure izenak mundu guztia inguratu duela; hark esango du zure seme batek bakarrik aditu duela lur guztiaren ahotik: Primus circumdedisti me.
Bedeinkatua, mila bider bedeinkatua, nere herri kutun paregabea! Zu zera gure kabia, zu gure sehaska, zu gure esperantza, zu gure poza, izan zaite zu ere gure hobia! Zu ez bazera, ez dago lurrean euskaldunaren gorputzarentzat dina izan liteken hobirik, eta bilatu behar du, Elkanoren modura, itsasoa hobitzat…. Baina ez! Zuk gordeko gaituzu zere mendi ederren artean; zure iturrietako ur garbiarekin hilko degu gure egarria; eta, inoiz edo berriz, tristurak menderatzen bagaitu, laister alaituko gera, zure semeak zer diran pensatzean, eta zuri aditzean:
Ez naiz ihartu, ez ihartuko, segur dut bizia,
Ez badautet azpian zelaitzen mendia.