I
Oraintxo hiru bat urte Gernikako gelune edo estazinoan trena noz helduko nengoala, hiru lagun ikusi nebazan deadarrez, baina hasarra barik, alkarri berbetan: bata zan gizon lodi, kolots edo okozpeko malats-malasduna, etxeko moduan jantzia; beste biak ama-alabak zirudien, zaharra maiz-maiz edo arlotetxu eta gaztea apain-apain jantzita egon arren. Ni hurreratu nintzanean, atsoaren aldi edo txandea zan.
— Kosanton, entzuterik be ez daukazu? Neure nebea jatorku, hogetaz urteak kanpoetan
eginda.
— Zein? Txotxo bizkor?
— Daukadan bakarra, zeure izenekoa: Kosanton.
— Hogetaz urteetan kanpoan ibili bada, ez da esku hutsean etorriko.
— Ondotxu ei dator. Ha beti izan jatzu gordea. Mendu batekoak gara biok.
— Eta zeuok lotsatu be etzaree egingo tertzeran joaten?
— Kosanton: ez neuk esatearren, baina behin etxetik urten ezkero, neuk be ondo ibilteari emoten deutsat.
— Eta tertzeran?
— Zu be bazagoz ba! Udara ezkero primerarik doan be ez dot nik gura. Hor narru usainaz larri-larri egoteko? Bai neu! Horrenbat baino barru zeragoa daukat neuk.
— Horretara ezkero isilik nago.
— Eta gainera, or Somorrostro aldean eta horretan tertzeran ezin ibili ei leike, hsin ei dago zabarreria andia! Baina hemen? Euskaldunik garbienak, nekezale ondraduak eta jabiltzuz. Nik handiki mustur-zorrotzakaz baino nahiago dot neure antzeko gogozabal edozegaz pozik egotekoakaz ibili.
— Egia, Marinasi.
— Eta gainera lapurren beldur izan ezkero be, lapurrik ez jatortzu gu goazan lekura. Lapurrak beti ibilten dira segundatik gorakoetan.
— Lapurrak dinozu? Hain zuzen be…
— Eta halan ez balitz be, zer? Geure kontura trenak egitera datozan agura belendro kastellanuoi dirua emon? Euron herrian ogi baltza janda ondo izatea zer dan ez dakien koipe, baltz…
— Ene, Marinasi! ¿mihinari zertzuk eraso deutsazuz?
— Gainera primeran ibilteko erderaz ondo jakin behar da; bestela auzoko txakurrari legez azpitik begiratuten dabe. Badakizu, Kosanton, nor dan Katalin Goitizko? Atzo Bilborako nengoala esan neutsanean, badinost ze behin primeranetozala eurak zorionean, da…
— Señores viajeros, al tren!
— Ene bada eta ni! Agur, Kosanton, biar edo etzi luzeen dala etorriko gara.
Hauxe esanagaz, Kosantonek lagun egin da, sartu ebezan euren suburdian (trenean) Marinasik edo alabak kutxa handi bat eta hiru odo lau esku-zakuto, eta txistuak eta txilinak hots egin ebenean, suburdia ezkutatu arte ama-alabak zapi banagaz Kosantoni agurka egon zirean.
II
Harik lastertxora Marinasik zimera odo besotzara txiki batetik atara ebazan lebatz zati batzuk, lukainka txiki bi, beste hainbeste arrautza egosi, Doniane madari txiki-txiki batzuk eta… (Nafarroako mahasti jaubeak: harritu zaiteze…) ura, ura goizerdian. Berba banakaren batzuk edo berba antzeko urrumadak urten eutsen Marinasiri sudurretik, jan-edanean ziharduan artean. Alabeak ez eban ezertarako gogorik erakutsi.
— Kesus, Krispina, Kesus! Ez jan, ez lan, esaten jako hi lakoari. Zer gura don, ba? Marierdikoagaz ezkondu hadi, gaztea dala-eta.
— Nik ez dinot ezer.
— Badakust. Horrek nauko ba irakiten. Zer don ba, ez jateko eta muturik egoteko?
— Beti egoten al da gogoa?
— Auzokoek zer esango daben? Zer esango dabe? Euren barruan heuk langoxe senargai bat baleukee nahi. Ez dauko edozeinek txoko hori. Osabeagaz beste asko ez dira ezkonduten? Zeruan gerta dedila Mari Andres kaiondoko. Osabeagaz ezkondu zonan ha be, eta hi baino gazteagorik. Eta inor izan bada, ondo andra ederra eta errespetadea izan zan!
— Nik ez dinodala ezer!
— Zegaitik hago ba hiltera daroen oiloa legez?
— Goizean be esan dot nik. Somerro handiak buruan eta gero tertzeran ibiltea ez dala etxurea.
— Hori da guztiori?
— Hauxe da guztiau. Zer ba? Gitxi al da?
— Ene alabatxo ederra, begiratuta be kontuak dagoz. Soina eta oina primerakoak; mahaia be, inok ikusi ez arren, ona nahi, eta gero primeran ibili, markosen alabak legez?
— Markesen alabak legez ez jantzi horretarako.
— Ezetz dino! A koitadua! Ez ipini amuari karnatarik. Zer atrapateko? Karramarrua?
— Kurtzea egingo dot: ez nator gehiago tertzeran.
— Ez neu be, nok emon eduki ezkero; baina guztia handi eta guztia a tuti plé gura dabenak, sakela ondo betea bear dau. Ostorantzean? Tululu! Osterantzean ez dago ama etxean, ene alabatxo ederra.
Honetan sartu jakezan Zugaztietako gelunean erdaldun batzuk. Nik, geure herriko berbetearen ordez besterik ez entzutearren, torretxoriek mutiltxoak harria hartuten hasitakoan egiten dabena egin neban: ihes.
III
Lehengo eguneko ama-alabakaz heldu nintzan neu be Bilbora. Indianoa ezagututeko geroago gogo gehiago neukan. Ostaturik ostatu ibili ginean: atsoa isildu barik, alabeari goiza luze eritxola, ni eguna luzatu ahal izateko gurariz. Gitxienez sei bidar esan eutsan amak alabeari: «Krispina, gero arpegi argia ipini, eta musturtuta egon barik, berba asko egin: erdera sarriago, Kolejioan egon hazana jakin dagian».
Ez dakit nor zan esan eutsena, egun hatan Santanderretik ontzi txikitxo bat etorriko zala. Ordu bete inguru gitxienez igaro genduan Bilboko Zingirako Nasan. Zingira osaten deutse eta eutsen Bilbo inguruko baserritarrek gaur Sendeja deritxen inguruari. Nasa bizkaitar askoren berbetan erderazko muelle da.
Bagagoz ba egon eta egon eta egon ontziari begira. Halango baten aurre zorrozdun ontzi baltz txiki bat txistu hots andiakaz agertu zan.
Orduan amak alabeari «Han dator Kosantonio» esan eutsan, «Ondo gizon gorri ederra», han aurre-aurrean.
— Zein? Han da torren agura zaharra? Bestelangoa! Aberatsa dala nok dino? Eta aurroen etorri?
— Agurea? Ule urdinak daukazalako? Geure amama Kontze be gazte-gazterik urdindu zan. Zer dakar beronek? Ea, Krispina, atara pañeloa eta harrera ona egion Kosanton agureari.
— Neuk nor dan ez dakidala?
— Krispiña gero… Ez gero inor ipini Nortera begira. Goazan beragana.
Egia esan behar bada, Marinasik beste iritzi bat eduki arren, agurea guzurrik esan bari esan leio Kosantoni. Ezpan ganeko bizarra guztia dau urdina, betuleak be gehienak bai. Ontzia nasa-kontrara eldu zanean, Marinasi hasi jakon erdi negarrez erdi barreka deadarrez esaten:
— Kosauton, neure neba ederra zara? Ezin esan lerike, zure arpegirari begiratu ezkero, hainbeste urtetan kanpoetan ibilia zareanik. Ondo ginizon gordin oderra zatoz. Hamen Krispina be. Hartuko zenduan, Kosanton, gure kartea, Krispinak egina zan-eta.
— Bai. Eskola handiak emon deutsazuz umeari.
— Umea? Neu baino handiago eginiko neskatilea? Eskolak ez daukaz, kolegioak baino. Zer ba? Prantzesa eta bordaua eta ikasita dago. Ea, Krispina, egion ba prantzes. Tira, lotsatu barik. Isilik dago berau! Nogana emonikoak dira? Hauxe dago gero. Emon kolegio andiak, erakutsi hortik hemetiko jakituria guztiak, eta gero zer? Guraso koitaduari gustu bat emoteko ez dira izaten.
Honetan, Kosanton bere gauzen bila ontzira barrura joan zanean, amak alabeari esan eutsan:
— Krispina, apurtu-apurtu egingo haut, neure esanik egiten ez badon. Prantzes egiteko esan daidanean, gero prantzes egin gero.
— Baina nik lau edo bost berba baino ez dakidaz.
— Bada hogei bidar esan ezkero, larogei edo ehun irudi izango dabe. Hi ez hadi isildu eta ederto dakinalakoan egongo don osabea. Ene alabatxu ederra! Bizi izaten ikasita be kontuak dagoz.
Ostatu-izki etxezulo baten bazkalduta, joan zirean hirurak Atxurin zehar oinez Durangoko burdinbidera. Indianoa, bertara heldueran, aurreratu jakon txartelak hartuteko.
Bakarrik gelditu zireanean, alabeak isiltxorik esan eutsan amari:
— Ama: honantzean tertzeran eta harantzean be tertzeran?
— Nok dino hori?
— Agureak ez dau besterik hartuko, berorrek ez badinotso. Bazkalduteko tremenos kuartillo-ko ostatura eroaten dabenak, zer nahi dau egitea?
— Krispina, isilik nago, baina ez gogoz. Agurea eta magurea! Ez hago txarra goiz guztian aguraka eta maguraka! Baaaa!…
— Bororrek ez badinotso…
— Kesus, mila bidar Kesus! Buru guztia zelan ipini behar deuste?
— Kosanton, lagun askotxu be badago eta ondo izango da primerakoa hartutea.
— Primeran arinago joaten al da?
— Hori ez, baina bakizu ba. Niri neuri neugaitik ez deust ardurarik, baina alabea daukat hor primeran ibiltera eginda dagoana. Guk ez dogu besterik ohituten. Zer ba?
— Ene demonioa! Ezagun da nor hil zan. Gure ama Okelatxu Arratzuko bizi balitz, ez dot esan be egin gura.
Zelan edo halan sartu zirean suburdian (trenean). Marinasik sinistu be ezin eban bere burua han ikustea. Gora eta behera eta albo guztietara begira ebilen, eta edozeri eritxon ederra.
Honetan indianoak, ezmezean egon barik, arpegi-arpegira esan eutsan:
— Marinasi, ez dinozu ba beti zabizala primeran?
— Baina hau kotxe barria jatzu. Ezta, Krispina? Errondako kolegioan monjakaz euki dot urte bi edo hiru honetan, inon direan gauzak ikasten, prantzes eta edozer; eta bai sartu eta bai atara nebanean be, bakizu ba, behin polla-usaina emoten hasi ezkero, aienekoak doazan lekuan ezin joan ba, zorionean ba. Ezta, Krispina? Ene alabea, mihin hori non dozu?— . Osabearen aurrean zuketan berba egiten eutsan amak alabeari, hiketan barik.
— Zuri esan behar jatzu umeai esaten jakena, katuak jan deutsula mihina. Kosanton, han zokondoan dagozan agura txotadunak prantsesak dirudie, eta zoazte bestela baitakoan euron ondora biok eta Krispinak esango deutsu euskeraz, harek prantzesez dinoena.
— Ama! Bai, bestolangoa! Neu lotsatu egiten naz eta…
— Zer deritxazu, Kosanton, honek dinoana? Neuk zure beste baneki, Krispina, ez nintzake isilduko Elantxobera heldu artean.
— Erroke gure auzokoa, nigaz eskolara ibilia, bizi da oraindino?
— Bai, Kosanton, zure txikitako lagunetatik bat be ez da hil.
— Ondo bizi da Erroke?
— Ezkonduta guztiak. Dabakit zeuk be laster ezkondu behar izango dozuna; osterantzean ez deutsue baketan itxiko.
— Agura bila inor dabil?
— Agurea inor da? Nahi leukee hogeta hamabost urtetik berrogeirako gizon guztiak zeuk langoxe osasun ona eta kokot-mamin gorri ederra eta gorputz zuzen lerdena euki.
Krispinak, honek entzueran sutan eukan arpegia, eta neba-arrebak autu hau gehiago ez luzatutearren, estu-estu esan eutsan amari:
— Ama, badaki han dagozan prantzesak zer esan daben? Tres joli. Herri hau guztizko polita dala.
— Ez dot nik esan, Kosanton? Zelan, Krispina, zelan? Tedxoli? Burua behar da eurok ikasteko.
Honetan-horretan heldu zirean Gernikara.
Orduko, gora eta behera eskuak atzean ebazala ebilen harako Kosanton, Marinasiren ezaguna, lehenagotik nor dan dakiguna.
— Hamen dator Okelatxu Arratzukoneko Marinasi be! —esan eban.
— Nor? Jaungoikoaren alabak gara, ez okelatxu edo mokelatxurenak.
— Honantzean primeran, e?
— Zer? Ez nozu sarri-sarri ikusi. Behin edo behin ikusiko nenduzun tertzeran ibilten, konpromisoak be hantxe egoten dira-eta.
— Gaur zoaze Elantxobera?
— Bai gu.
— Hau izango dozu nebea. Ez neban ezagutuko. Ondo zaharra dator ba.
— E! Ez daukat ezer esateko. Agura gilborrandi honek dakarren gogaldia!
Gero, Kosanton biak alkarregaz luzaro berbetan egonda gero, Elantxobera inoan mandoburdi txiki baten joan zirean ama-alabak eta Kosanton indianoa.
IV
Ogoñori deutsala ta uretan txipi-txapa, Elantxo deritxon mendi bat dago, beste mendiak ardi ta bildotsez legez etxez beterik altzoa dabela.
Bero sargori egunen baten otu jakon Ibarrangeluri itsasaize gazi garbia hartutera urtetea eta urren zan mendia Elantxo hegalean tokiari ederra edo beintzat ikusgarria eritxita, bertan gelditu zan; eta gaur be antxe dago, aste santutik honakoan alde egin ez badau beintzat. Eta amaren izena amarentzat gordeta, Elantxobe hartu eban berak izentzat.
Herri honetantxe urregorrizko baketan igaro zirean Kosanton indianoaren lehenengo eta azkanengo urteak. Ameriketan hogetaz urteak igarota Elantxobe ikusteko zelango lehia eta gurari eta garra ekazan bere arpegia ikusi barik ezin jakin leike.
Erroke lagun hartuta goiz eta arratsalde ingurumari guztiak aratu ebazan. Sagar erre bat luzaro gordeta edukian ikoldu eta txikituten dan antzera, Kosantonen begietan Elantxobe, luzaro ikusi barik edukian, erakusmenean txikitu zan. Ibarrangelurako bideari estua eritxon, kairako bideari laburra, pelotatokiari kaskarra, etxeai makurrak; baina txikitasun hau gorabehera, Elantxobez ezin beteta erabilen lehenengo egunetan bihotza. Haren poza umetako gauzak gomutaratueran!
«Hementxe ikasi neban uger egiten. Handixek ia itoan atara nenduen Txirgok eta bazkaloste baten. Han goiko sasitzan zozo habia bat, amea barruan ebala, eguen arratsalde baten aurkitu neban. Ibarrangeluko sakristau mutil batek emon eustan arrikadeaz odoletan bide-ukondo hatantxe egon nintzan behin…».
Eta honelango gauzak esaten ihes egin eutsen Kosantoni lehenengo egunak.
Gero batak (Errokek) hemengo barriak eta besteak hangoak (Amerikakoak) iruzkindu ebezanean, eguraldia nahi herriko lagunen bizimodua nahi abadeen boz ederra nahi beste zerbait ahotan hartuta, ezkonbarriak ezkonzahartueran legez zer esan barik gelditu zireanean, Errokek bat-batera, eztanda egiten daben sagardao indartsu baten antzera, gure mutilzaharrari esan eutsan:
— Badakit zegaitik dabilen Marinasi zure arrebea Krispinari inon direan soinekoak jantzi eragiten.
Kosanton isilik.
— Aberats entzutea ekarri dozu ta… Ez dakit ezer, baina ziur nago.
Kosanton isilik.
— Bai asko lotsabakoak izan! Herrian bala-bala dabil gauzea eta egingo neuke Marinasik berak asmauriko gauzea dala.
Kosanton isilik.
— Hilebetean obispo banintz, jakingo neuke zer egin. Badakizu zer egingo neukean?
Kosantonek ez baietzik, ez ezetzik.
— Ahaideen arteko ezkontzak galerazoko neukez. Konkor lepotxa guztion aita eta ama, lehengusu-lehengusinak edo osaba-lobak izaten dira. Lobak, batez be gazteak badira, loba izatea asko dabe.
Kosantonek ez inurtik, ez txiztik, ez niztik: aharrausi bai, gogoz gero.
— Osabearen emazte izan gura daben emakuma gazteari, sei hilebete aurretik zentzerradea emon daioela: hauxe aginduko neuskioe obispoa banintz, sakristau guztiai, Elantxobekoa aurrerengo dala.
Hau entzueran, Kosantonek, bastoia ohi legez gerri-gerritik oratuta eukala, ezkerragaz buruan hatz eginda, Errokeri esan eutsan:
— Horrek esan gura dau ze Krispinak neure emazte izan gura dabela. Ez dau ba berak erakutsi handirik emoten, Ogoño lango bekokia erakusten deust-eta! Nik barriz, egia esan behar da eta, berak gura baleu… — Errokeren eztulaldi batek eten eban hemen Kosantonen epaia— Neskatila ona da, eta prantzes be badaki.
— Kapelea daukala-eta? Ai Kosanton, Kosanton! Atsoa dabil hor. Zure azalean banengo badakizu zer egingo neukean? Herri guztian zabalduko neuke ez dodala dinoen beste diru ekarri, ez gitxiago be. Eta hau laster sinistuko leuke Marinasik. Ze, Kosanton, sakela berorik ekarri badozu be, arpegia pobre-arpegia daukazu.
— Eta hori zetarako zabalduko dot?
— Euren maitetasuna ezaututeko. Etxetik be kanpora botako zendukeez.
V
Jo kontuak eta harik sei hilebetera Kosanton sakela beroagaz eta betiko pobre arpegiagaz Errokeren koinata zaharkotxa mutur-zorrotz bategaz ezkondu zan. Krispinari maiordomesea esaten deutse: senarraren ogibideagaitik ahal da. Erroke tunanteak, obispo egin baino lehenago, lortu eban gura ebana. Ez dakit Marinasi zelan bizi dan; baina belarria egingo neuke, harrezkero ez dala primeran sartu.