I
Dama Maria de Lazkano, leihoaren ondoan zegoen.
Maiatzak zelaiak loraz eta arbolak hostoz estali izan zituen, baina oraindik hoztxo egiten zuen, horregatik sukaldea zegoen egur igarrez eta lodiz ondo hornitua.
Egun hortan hasi zan goizean goiz euria, istan bat atertu gabe. Ulimendiko tontorretatik errekak amiltzen dira saltoka, zeru goiean argia hiltzen ari da, lurrean laino ubelak eta itzal beltzak ibarretatik eta ibai ertzetatik geldi-geldi igotzen dira, lur osoaren zuritasun eta urdintasun guziak borratu nahiez. Gau eta egun batak bestearen kontra gogorkiro jazartu dute noski, eta eguna bere etsaiak garaitu diolako mundu honetatik badihoa, bere lotsa haundia ezkutatzeko. Argi gutxitu harrek argitasunaren azken agurra dirudi, etxea haizeak erabilia dardaratzen da eta leiho zabaletatik sartzen dira gelara itsaso haserretuaren orro izugarriak.
Bat-batetan, neskame gazte batek, atea idikita, hitz egin zuen onela:
— Andrea, andrea, berri onak dakarzkit, berri onak….
— Zer den Praska, burutik jauzia haizan?
— Ez, andrea, ez; berri onak dakarzkit….
— Noiz arte, emakumea, egongo haiz esanaz “Berri onak dakarzkit?”. Esan itzan behin betiko berri horiek, nik jakin ditzadan.
— Nagusia heldu da; La Capitana heldu da, portua jendez batea dago. Hango deadarrak, hango txaaloak eta pozgarrizko oihuak! Denek atseginez zoratuak dirudite….
— Bai ote? Ene Andre Birjina Maria! Nere senar maitea heldu da? Donostian dago? Eta bihotzak ez zidan ezer esaten! Zorionekoa mila eta mila bider gaurko eguna. Uste nuen ez nuela inoiz ikusiko! Urtetan hain aurreratua, eta beti itsasoan! Beti etsai amorratuen artean! Baina egia da, Praska, aditu dedana? Nola, noiz hartu den berri maitagarri hori?
— Nik neronek ikusi det, andrea. Joana nintzan Donostiara haurrak eskolatik ekartzera, eta ikusi nuen jende asko Portu alderontz joaten zala. Eskuadra Errealaren ontzi bat, jendearen iritzian, abiatzen zan portu barrura. ”Goazen! —esan nien haurrai, ikus-zaletua—, goazen ontzi hori ikustera”. Gu portura heldu baino lehenago ontziak aingurak botarik zeuzkan. Marinel batzuek, haurrak nork ziran ezaguturik, eskutik kendu zizkidaten, esanaz “Hoien aitona oraintxe dator. Hots, eraman ditzagun ontzira, ongietorri hobeagorik ez da izango segurki munduan On Antoniorentzat”. Hala egin zuten, eta jendeak ikusi zituenean haurrak ontzi barrura sartzen, txaloka eta oihuka hasi zan. Ni berriz, etorri naiz etxera berorri berri hoiek emateko.
Bazirudien zerbitzari leialak denborarik bidean galdu ez zuela. Bere kopeta izerdiz eta euriz arras bustia, eta asnas estutua zeukan. Gonak hura txirrian zeriotela, aztal eta oin narrugorriek, lohiaz zikinduak egon arren, zeharo agertzen zuten Praskak etxera lehenbailehen itzultzeko nekeari nahiz bide txarrari ez ziola kasorik egin.
— Uste det —esan zuen Dama Mariak—, nere bihotza pozez lehertzera dihoala. Diotenez, atseginak hiltzen du. Nola ni, bada, oraintxe niteke bizi? Baina… zer egin behar det? Portura joango naiz? Itxedongo diot hemen? Itxedoten badiot, zenbat oinaze datorren bitartean! Joaten banaiz, jende guziaren aurrean laztanduko gera…. Zer lotsa haundia neretzat, atso gaixo bat naizelarik! Zer herbaltasuna harentzat, humanta bat dala… Hemen gelditzen naiz, estutu zaite, bihotza!
Gaua da, hodeitzarrak goiean laino beltzak lurrean ikusten dira, iluntasuna alde guzietan. Leiho zabaletatik sartzen dira barrura euri jasaren txirristak eta itsaso haserratuaren orro izugarriak!
Etxeko andreak agindu zion neskameari leihoak itxi eta argiak piztu zitzala, baina eginbehar hori bukatu baino lehenago, Dama Mariak esan zuen:
— Hago isilik, Praska, ezten entzuten hots haundi bat urruti? Gizonen irrintzi, oihu eta kantak dirudite. Begira Donostia aldera, begira!
Donostia aldetik argiera bizi bat ikusten zan, argiera hura geldi-geldika aurreratzen zan Manteo Tolareko baserrirontz, eta argi elkarrekin ohi ez bezalako iskanbila bat zetorren, hala nola turmoia oinaztarrekin.
— Uste det —esan zuen neskameak— nagusia datorrela, eta jendeak atzetik darraikiola.
— Bai, hori da, Praska, ezten entzuten nola oihu egiten duten “Bizi dedila Okendo?”.
Ikusgarri ustekabekoa! Hemen atso zimurtuak, han gizon azkarrak, pixka bat urrutiago neskatxa minberak. Zahar eta gazte, txiki eta haundi, aberats eta pobre, arrantzale, nekazari, alogerari, soldadu, itsasgizon eta baserritarrak ibiltzen, mogitzen, aurreratzen, zabaltzen ari dira, itsaso hosdun eta nahaspilatuaren antzean. Hoietako askok argi sutiak dakarzkite. Jende taldearen erdian gizon bat, adinean txit aurreratua, ilargia baino zuriago, ahuldua, nekatua, lurrerontz makurtua, hildakoaren antzekoa, zaldiz dator. Bere kaparen toles artetan ume bat dakar. Haurrak, buru gorritxoa estalkitik atereaz, esan eragiten dio jendeari:
— Begira nolako kabia egin duen haritz ustelduan uso zuriak!
Beste ilobak soldadu baten besoetatik musuak eskuz igortzen dizkio ingurutakoai, eta jendea zalantzan dago zeini gehiago dion maitatzen, edo zahar beneragarriari, arratsalde bat ahomenaren eguzkiaz gorritua dalarik, edo haurrei, egunsenti bat inozentziaren eta esperantzaren ihintzaz bustia dalako.
II
Arras luze eta zabala da Manteo Tolareko baserriaren sukaldea, baina ezin kabitu dira gau honetan honera bildu diran jendeak.
Mahaia ongi hornitua dago janariz, ardo napartarrak zagietatik dario iturriaren ura bezela, eta ikustekoa zan, bai, zenbat Peraltazale bildu ziran sukalde hortan.
Okendo mahaiaren buruan eseri da. Eskuian bere emaztea, ezkerrean bere ilobak ditu. Denak asetzen diraden bitartean, bi edo hiru ogi azal bustitzen ditu ardoan. Dama Mariak izuturik, baina bere izuikarak beregan gordeta, tristiro ikusten du nola senarraren aurpegian agertzen diran heriotza berehalakoren aztarnak.
Bat-batetan danak isildu ziran, eta Miguel de Horma, Iruñaseme kapitan ahomen haundiko batek, esan zuen:
—Jakin nahi dezute nola gertatu zan jazarra? Belarriak idiki itzatzute ongi.
Zan egun bat eguzkirik gabea, arkitzen etziran Franzia eta Inglaterrako itsasaldeak. Euri hauts erre bat botatzen ziguten lainoek, iparraldeko haize bizi batek aurpegi eta eskuak ausikitzen zizkigun minki. Gure La Capitana-ren bela apurrak, haizeaz erabiliak, arrano erituaren hegoak bezela dardaratzen ziraden: ontziaren soldadu eta marinel guziak aitonatuak ginirudien, gure buru eta aurpegiko ileak apar zuriz estaliak ginituelako.
Bezperan, hogeita bat ontzi espainiatar, ehun eta hamalau bajel holandarren kontra, zortzi ordu eta gehiago peleatu izan ziran gogorkiro. Baina D. Lope de Hocesek bere jende gehienarekin su eta garren artean bizia galdurik, eta etsaiaren kopurua hain gehiegia zalako beste sei ontzi espainiatar errendatuta, gure armada sakabanatu zan etsaiari kalte haundia egin arren, bada ordurako holandarrek galdu zituzen hogei ontzi. Honela, laguntzarik gabe, geratu ginan itsaso genasi hartan.
Bat-batean isiltasuna urratu zuen boz batek:
— Etsaia degu ezkerrerontz!
Itsasoaren zabaltasun urdina mantxa beltzez estali zan. Ontzi holandarrak dira. Otso lapur, arrano harrapari, buzoka gosetien eran belak haizez haunditurik, hereje madarikatu haiek datoz. Gertaera harrigarria! Armada oso bat ontzi baten kontra! Orduan norbaitek esan zion On Antoniori hobe zala Dunasko portura itzultzea.
— Ez beza nahi Jaungoikoak —erantzun zuen On Antoniok— nere ahomena kutsutu dezadala bilaukeri horrekin. Etsaiak ez dizkit ikusi nere bizkarrak oraindikan. Mutilak, hemen hil behar degu!
Armada holandarrak, ausartze sinistezin hori ikustean, harritu zan lazki, eta hasi zan bere sutumpadi guziakin gure La Capitana-ri erasotzen. Burniak airea ilunduta, ontziaren inguruan dinbi-danba egiten zuten sutumpek, ura igotzen zan zeruetaraino. Gu, aparraren hodeien erdian, itsu eta gorrak genbiltzan. Soldadu eta itsasgizonak infernuko kazkarabar hura ikusita, hasi ziran ikaratzen, eta jatxi ziran eskotilapera. Okendok oihu bat egin zuen, itsasoaren orroei gainez egin ziena, eta ezpata narrugorritua eskuiko eskuan harturik, iheslarien ondoren hoien bihotzak alaitzeagatik joan zan, eta hasi zitzaien esaten onela:
— Adiskide maiteak! Zergatikan ihes egiten dezute? Zuen zainek ez daramate ia espainiatarren odolik? A! Zein herbal eta laxo dan zuen gogoa! Zortzi egun oraindik ez dira etsai hori, agintari hori, bajel horiek ber-berak, gure La Capitana-ren aurrean, ihes egin dutela. Begira, eztegu beste erremediorik peleatzea baizik, bada eguzkia itsasoaren barrura eroriko da errazago ni bizitzen naizen bitartean ihes egitea baino. Ikaratzen zaituzte hiltziak? Hilko gera gure Erreligio Santua eskudatzeko, hilko gera gure Errege eta Erreinuaren izen ondradua azken mailara igoerazitzeko. Asko gudari dirala diozute?… Hobe, honela gure loriaren lekuko gehiago izango ditugu. Utzi bildurra, ea, aurrera, nere mutilak!
Soldadu eta marinelak, hitzaldi sututsu hau aditu bezain laster, eskotilapetik irtenda itzuli ziran nork bere tokia betetzera. Ikustekoa zan pesta hura! Burnia airean, iluntasuna zeruan, apar zuria haga ferdetan, mastilen sokak zart egiten, ontzi oholak dardaratzen, berrehun sutumpa sua botatzen, eta itsaso ezopeak bere orro izagurriarekin esaten “Hemen dauzkat ura odol guzia garbitzeko, hondarra gorpuz denak hobiratzeko”. Baina alper-alperrik ziran etsaiaren kemen guziak. Gure La Capitana garaitezgarriak Holandako armadaren gehiena, alderatu zitzaiozkan hogei ontziak galdu zituen. Holandarrak ikusirik beren indar guztiakin ezin azpiratu zuala gure bakarra, erabaki zuan azken erasoa emateko abordatu behar zuala Okendoren ontzia. Horretarako paratu zituen La Capitana, Almiranta eta beste bi buke holandarrak. Baino, zer balio du beleak arranoaren parean? On Antoniok, donario ederrean, bela apurrak izaturik, esan zuen:
— Geldi bedi bakoitza bere lekuan, piztu itzatzute metxak.
Etsaia alboratu zitzagun bezin prest, Okendok deadar egin zuen “Su!”, eta deskarga lodi bat La Capitana-k botaturik, holandarrak hoska, aiezka, oihuka, birauka, muzinka, errenka, zaungaka sakabanatu ziran itsas lanbro tartetan.
Zenbat txalo egin zituen jende hark Hormaren hitzaldia aditu zuenean, ezin esan liteke. Denak hasi ziran deadarka “Bizi bedi Okendo! Bizi bedi La Capitana! Gure herritar haundia bizi dedila beti betiko!”.
Agure batzuek, samurtasunez, negar egiten zuten zokoetan beren malkoak lotsagatik ez agiri nahiez.
On Antoniok Aralarko eta Hernioko elurrak baino aurpegi zuriago zeukan. Keinuak eskuakin egin zituen denak isil zitezen, eta hitz hoiek esan zituen:
— Bihotz-bihotzetik eskerrak ematen dizkizutet, o lagun eta adiskide kutunak! Nik ere asko maitatzen zaituztet. Etorri naiz beste eginkizunik gabe, nere azken agurrak zuei egitera. Ez dezute esan behar “Bizi bedi Okendo”, itzala, hautsa, ezereztasuna da gizona, haundia izatea Jaungoikotik dator. Ez nitzan izan ni, ez, Holandako ehun ontzien garailaria, ezpada Jaunaren esku guziahalduna. Haren laguntzarik gabe, ordu honetan itsasoko arraien janaria izango ginan. Eskerrak eman dizazkiogun, bada, euskaldun baten bitartez hainbeste ahomen Espainari Jainkoak eman nahi izan diolako.
Denak belaunikatu ziran, eta jaiera irazekiarekin errezatu zituzten Aitagure eta Avemaria bat. Okendo jaiki zan eta esan zuen:
— Berandu da, bihar goizean irten bihar det Coruñarontz.
— Nola? —Dama Mariak galdetu zion—, Donostiatik alde egiteko asmoak dituzu? Ezin liteke, eria zaude, argala zaude. Geldi zaite hemen zure indar ahulduak suspertu artean.
Emazte leialaren eta jende danaren ondo esanak, erreguak eta negarrak alper-alperrik ziraden. Antoniok erantzun zien leiatzen ziotenai:
— Agindu dit Erregek La Capitana eraman dezadala Coruñara, eta, beharbada, nere obedientzia progatuko det hilaz. Baina uste det Jaungoikoak indarrak emango dizkidala Coruñan sartu arteraino. Gero… gero… ai! Atoz nere besoetara, atoz nere bihotzeko Maria, nere bizitza osoaren lagun garbia, nere argia, nere eztia, atoz! Zenbat aldiz itsasoko ekaitz eta jazarretan zure oroitzak distiratu zuen neretzako, artizarrak baino gehiago! Atozte zuek ere, haurrak! Musu bat… eta beste bat… eta beste bat… eta mila, eta mila eman zaiozkazute zuen aitonari… Euskaldun onak izan zaiztezte… Ai ene, nahi nuke hil hemen! Agur nere haragiaren eta hezurren zatiak!… Agur, Euskal Erria!
Hitz hoiek esanda gero irten zan Okendo, bi malko hagitz lodi begietatik zerizkanak ezkutatu ziran aurpegiko ile zuri-zuri artetan. Nork ikusi du lehoi bortitza negar egiten?
— A, gizajoa! —dio Dama Mariak—, eztet ikusiko sekulan.
— Aitona itzuli dedila laster, eztegu nagi joan dedin, —diote haurrek.
Bitartean, Okendo abiatzen da portura, jendea dihoa bere ondoren, pozaren irrintzi eta kantak mututu dira, behinik behin “Biba Okendo” batek gauaren isiltasuna hausten du. On Antonio triste dihoa portu alderontz. Zerua, atertu dalarik, izarratua dago. Izar haiek Okendoren koroaren arturgiak dira.
III
Hilabete bat igaro zan.
Corpus Cristi eguna da, Coruñako ezkildorreak errepikatzen daude. Etxeen balkoietan ikusten dira damatxo ederrak, haur alaiak, zaldun galantak, denak lumaz, sedaz, urrez, terziopeloz eta beste asko gauza baliosoz ederki apainduak. Karriketan, hemendik hara, behetik, gora, jira-biratzen ari dira baserritarrak, itzulamilka, bulzaka eta ipurkadaka leku on bat hartu nahiez prozesioa ondo ikusteko. Noizik behin, jende taldeak kaiaren ondoan zegoen etxe haundi baten aurrean gelditzen dira, eta goardia ematen duten itsas soldaduei zerbait galdetzen diete, eta erantzuera aditzean itzultzen dira zeruari begiratuaz eta aurpegi tristeakin.
Sar gaitezen etxera. Gela haundi bat, iluna. Bazterrean ohe bat, ohean eri bat, ohearen gertuan apaiz bat. Eriaren eta apaizaren urrutiago, argi bat mahai gainean ipinia. Horra zer topatzen degun etxean.
Ezpain zuriak, sudur zorrotza, kopeta izerdiz bustia, masailak igor eta ubelduak. Asnas estuak ditu eriak, heriotza berehalaxekoaren aztarnak agertzen ditu bere aurpegi antsiatuak. Hiltzen dagoana On Antonio Okendokoa da, apaiza Aita Gabriel de Henao, kondairazale famatsua.
On Antoniok begiak idiki zituan, eta Aita Henaori galdetu zion:
— Zer esan dute sendaginek?
Aita Henaok zizpuru bat egin zuen, baino hitz bat erantzun gabe.
— Esan zadazu, arren, egia. Badakizu, aita, heriotza asko aldiz ikusi dedala nik gertuan. Ez nau bada batere ikaratzen.
— Samina da egia, baina ona. Sendaginek diotenez, laster ikusiko dezu Jaungoikoa, laster irtengo zera mundu negargarri honetatik.
— A! Hain hurrean dago heriotza?… Nere Jaungoikoa, zure nahia, zeruan bezala lurrean ere egin bedi.
— Beti haundia zera, On Antonio! Nik, gure salbatzailearen izenean, diotsut: zorionekoak negar egiten dutenak, bada poztuak izango dira.
— Aita, ez nago oraindik zentzurik gabe, eta nahi det hartu azken oleazioa berihala. Aita, lagun nazazu Sakramentu kontsolagarri horrekin.
Olio santuak erakarri zituen aita Henaok, eta Okendoren lagunak, La Capitana-ren soldadu eta agintariak, sartu ziran gelara. Denak zeramazkiten kandela irazekiak eskuetan. Itsasgizon haiek, haizez, ekaitzez, eguzkiz eta perilez gogortuak egon arren, beren ezpainak ausikitu zituzten ez sollozatzeko.
Azken oleazioa hartu ondoren On Antoniok esan zuen:
— Aita, mesede haundi bat eskatzen dizut. Urkamendira eramaten dutenei ere, beren azken gogoa egiten dieztee.
— Esan zazu nahi dezuna. Guziak hemen gaude zu zerbitzeko, hala arimaren gauzetan nola gorputzekoetan.
— Badakizu, aita, hogeita bost egun hoietan sukarrak odola irakin egin didala. Egarriak itotzen nau, barruneko suak kiskaltzen dizkit erraiak. Agonia luze honetan, gogo bat bakarrik izan det gau eta egun, ur preskoa edatea. Sendaginek debekatu zidaten, esanaz ur preskoak kalte haundia egingo zidala. Oraintxe hiltzera noa, eta ez ur preskoak eta ez beste gauzarik kalte haundirik ezin egin dizadake. Eman zadazu, arren, azken pozkida hori.
Aita Henaok bertatik eskeini zion baso bat urez betea.
— A! Zoratzen ari naiz! Ur preskua, ur garbia!… Euskal mendietako ura dirudi. Uraren bitartez, mendi berdeak, baserri zuriak, baso orritsuak, nere bihotzeko Manteo Tolareko etxea dakuskit…. Atoz, ur kontsolagarria, ur opatua, ur benedikatua!
On Antoniok hartu zuen edanontzia eta alderatu zuen ezpainetara, baina edan baino lehenago, eskua beheratu eta esan zuen:
— Zer? Gure Salbatzaileak kurutzean “Egarri naiz” esanaz, judu zatarrek eman zioten behazunez nahastutako ozpina edateko, eta pekatari haundi bat naizelarik, emango diot nere buruari zeru eta lurraren jabeak izan ez zuen atsegin hau?
Eta botatu zuen edanontzia lurrera, non puskatu zan osotoro.
— Ah, On Antonio, berriz eta berriz esango dizut Salbatzailearen agintza eztia: zorionekoak negar egiten dutenak, bada poztuak izango dira.
Une onetan, prozesioa Elizatik sorturik, Flandesko Eskuadra Errealaren sutumpak hasi ziraden disparatzen, eta etxe osoa dardaratu zan. On Antonio ohean eseri zan, eta heriotzaren zotinez, ia larritua, deadar egin zuen:
— Etsaia dator… Itsasgizonak, nigana!… La Capitana perilean dago… ez dizkio ezarriko bere atzaparrak… prest… zaude… para itzatzu sutumpak… gure alde Jaungoikoa badegu… aurrera mutilak… Bizi dedila Espainia… aurrera… aurre…
Baina ezin zezakean bukatu: azken antsiak estutu zuen eta erori zan burupe gainera. Jesukristo gurutziltzatuaren imajina bat alboratu zion Henaok. Musu eman zion, eta hil zan.
— Jaunak, On Antonio Okendokoa hil da —esan zien gelakoai Aita Henaok—. Hil da santuen gisan, zorion haundi bat gerrari batentzako!
Horra Jaungoikoaren eta Fueroen arbolaren azpian jaio zan baten bizitza eta heriotza.
Zein izango dira gureak, euskaldun-gaztelatarrak?