Euskaldunak: gogor, gogor mairuari!
Ilunabarra zan. Iturritxo baten aurrean arkitzen nitzan, Euskal Herri laztana samindurik daukaten gaitzetan pentsatzen. Iruditzen zitzaidan harkaitzetik erortzen ziran ur tantoak gure lur maiteak minaren minez bigundurik isurtzen zituan negar malkoak zirala. Hain tinkea zan nere pentsamendua, ezik eguzkia sartu eta gauaren itzalak zabaldu ziran, ni oroitu gabe. Eta bidea galdu, eta non negoen ez nekiela, baso tartean gelditu nitzan. Orduan, txapela erantzirik, hasi nitzan bihotz-bihotzez otoitz egiten esanaz “O, Jaungoikoa! Atera nazazu, atera, iluntasun hontatik!”. Hitz hoek esatearekin batean, argitxo bat ikusi nuen basoaren goenean, eta bera ikusteak, itsastarrari artizarrak ematen dion poza eman zidan. Pentsatu nuen txabolaren bateko argia izango zala, eta aldapan gora igo nintzan. Iritsi nitzanean argi hura zegoen tokira baserri-etxe bat arkitu nuen, eta gabonak emanik, atarian ikusi nuen gizonari esan nion:
— Bidea galdurik nago etxera joateko, eta gaur gaueko ostatua nahi nuke.
Hau aditurik, gizon prestu hark sukaldera sarrerazi ninduan.
Sukaldean topatu nituen gizon haren emaztea, haurrak eta mirabeak, baita ere auzoko baserrietako gizon eta emakumeak. Gizonak, batzuk lanean ari ziran, besteak, egunaz lanean nekaturik, atsedeten zeuden; emakumeak, guziak ari ziran iruten. Etxekojauna, nere ondoren sukaldean sartu eta sutondoan, zizeilu baten eseri zan. Bilera hartan zeuden gizon eta emakume danak hasi zitzaiozkan esaten, eseri zanean:
— Etxekojauna, gure antzinako asaba euskaldunen kondaira bat, esan zaguzu.
Etxekojaunak erantzun zien:
— Bai; euskal arrazak ahaztu ez ditzan bere aurrekoen hazaina haundiak, nere aitonari, haurtxoa nitzala, aditutako kondaira bat esango dizutet.
Guziak prestatu ziran kondaira hura oharrez eta artezaz entzutera, eta etxekojaunak esan zuen:
— Hara kondaira, gure asabek esan ohi zuten eran esana.
I
Zazpiehun eta hamaikagarren urtea zan. Euskal Herria irtuzietan [leinuetan] bereziturik zegoen. Bizkaiko irtuzietan, Andeka deitzen zan gizon prestu bihotz haundiko bat zan buruzagi. Bi edo hiru ehunki baziran, euskaldunak Espainiako nagusi ziran godoen kontra gerran ari zirala. Ezin bukatu zan gerra gogor hura, zergatik, baldin euskaldunak garaituak izaten baziran noiz edo noiz zelai-landetara jatsitzen ziranean, ez zan munduan beren mendi goietan haek azpiratuko zituen indarrik.
Lehen esan dan zazpiehun eta hamaikagarren urtean, godoen errege Errodrigo, martizti [armada] samalda haundiakin, etorri zan Iruinara Euskal Herriaren nagusi eta jabe egiteko ustean. Napar azkarrak prestatu ziran beren jaiotzetxe eta mendiak gordezkeratzeko; eta besoan azkona jasotzeko gai ziran guziak Andiatik, Urbasatik eta Aralarretik, hala Bidasoaren ertzetatik nola Aragoarenetatik etorri ziran Iruina inguruetako mendi eta ibarretara.
Baina hona non, Iruinan dagoala hartzen du Errodrigok mairuak Espainiako oztuhartean [presque’île-n, penintsulan] sartu diran berria; eta sarritan gizonen uste zoroakin gertatzen dan bezela, desegiten dira bere irabazkiduste [“soñadas conquistas”, e. o.] guziak, ilargi zilarreztua zeruan azaltzean lainoak desegiten diran moduan. Eta irtetzen da Iruinatik, eta Euskal Herritik, diauta [legio] danak berarekin daramazkiela. Mendiz mendi, haizeak hegan eramango balu bezela, iristen da berri hau Andekaren belarrietara; eta deiturik batzarrera Bizkaiko aiton buruzuri guziai, esaten die:
“Nere herritar maiteak: Iruinara etorri zan gure etsaien errege Errodrigo joan da Euskal Herritik. Jakin du mairu likitsak Espainian sartu dirala erronka haundiak botarik eta hegoialdetik iparralderaino guzi-guzia menderatu behar dutela esanaz. Eta ez datoz bakarrik Espainia menderatzera, baizik Gurutze Doneari gerra egitera. Goazen, bada, herritar maiteak, goazen, gure etsaigo txikiak ahazturik, Errodrigorekin batean, mairuari erakustera, baldin gure lurra garaitu behar badu, baldin Gurutzea bertatik atera ahal badu, gure gorputz hilotzen gainetik igaro beharko duala, zergatik odol guzia isuri arteraino gordezkeratuko ditugun Gurutzea eta Herria. Bai, goazen guztiok haritz baten itzalpeko anai onak bezela, heriotzagatik beldurtu gabe; bada hiltzen bagera Jaungoikoagatik eta Herriagatik, gure heriotza izango da ondoren datozen gazteen bihotzean ausartzaren su bizia isiotuko duen txingarra. Aurrera mutilak, aurrera! Igaro ditzagun mendiak eta ibarrak, errekak eta ibaiak, zelaiak eta basoak, eta goazen, goazen arin, denborarik galdu gabe hegoialdera. Jaungoikoagatik eta Herriagatik!”…
Eta Bizkaiko bazter danetatik ingurutu zitzaiozkan gizataldeak berarekin harturik, joan zan.
II
Udazkena da. Anboto tontorra hodei beltz beldurgarriz estalirik dago. Ibarretara doi-doi iristen dira eguzkiaren azken errainuak, bihotza penaturik daukan gizon baten begiratzea bezin tristeak. Txori guziak ezkutatu dira; joan dira danak Euskal Herritik; basoak isil-isilik daude, beren biztanle hegaldariak aldendu ziranez geroztik. Txoriek bezin garbi eta ezti kantatzen zuten Euskal Herriko dontzeilek, tristeturik, ez dute beren kanta alaiakin basoetako isiltasunak ematen duen nahigabea kentzen. Ibaiak, errekak eta iturriak geldi dihoaz, ez dira, lehen bezela, leiarrezko harpa-soinulariak, ez, beren murmur isiltxoak negargarriak dira. Artzaien ujujuak, erromeria tuntunak, poz-alairuak ez dira aditzen. Dirudi dolgaindurik daudela gizonak eta emakumeak, zaharrak eta gazteak; dolgaindurik [doluz] daudela basoak eta txarak, beretan dabiltzan abereak eta saletxeetan dauden ardiak.
Dana, dana triste dago Euskal Herrian.
Zer gertatzen da?
Zer ezbehar, zer zorigaitz da gaur euskaldunen bihotzak samintzen dituana?
Jakin dute Andeka hil zala, eta berarekin joan ziran gizonetatik banaka batzuk besterik ez dirala bizirik gelditu. Horregatik daude triste, horregatik daude negarrez, malkozko errekak isurtzeraino. Batzuei hil zaite aita, beste batzuei senarra edo anaia, eta gorputzak beltzez estalirik dauzkate. Baina zer da beren gorputzak estaltzen dituzten soinekoen beltztasuna, begiratzen badiogu bihotza erdibitzen dioten penen beltztasunari?… Istinga edo ur putzu txiki baten eta itsaso neurtezgarriaren artean dagon banaita [aldea] dago beren artean. Pena hoien haunditasuna agertu lezakean hizkuntzarik munduan ez da. Berak azaltzeko, berak zein haundiak diran esateko, gizonaren mingaina baino zoliagoa behar da.
III
Zer egiten du mendi gaineko zelaitxo hartan dagoen jende taldeak? Zein da beren artean ageri dan gizon hura? Euskal txistua dauka esku batean, adar bat gerrian.
Koblakari bat da, eta kantatutzera dihoa.
Goazen hara; hurbildu gaitean eta aditu zaiogun.
Hona zer esaten duen:
“Andeka eta bereak hil dira mairuen kontra gudan ari dirala, Gurutzeari laztandurik. Ihartu da beren bizia, zuhaitzetan dauden hostoen bizia udazkenean ihartzen dan bezela. Baina udazkenean ihartzen diran hostoen ordez, udaberrian hosto mardulak jaiotzen dira. Guk ere, bada, euskaldunok, erakutsi zaiogun hegoialdeko lur beroetako semeari, Euskal Herria irabazkidatuko badu, ez dala aski Andeka eta bere lagunak hiltzea, zergatik udaberrian zuhaitzak hosto mardulez apaintzen diran eran, gure mendiak mutil gazte bulardetsuz jantziko diran.
“Euskaldunak gogor, gogor mairuai!
“ Hegoialdetik hurbiltzen dira martizti izugarriak, sua eta garra dariotela, gure sorterria menderatu nahian. Ez beldurtu, euskaldunak!… Itsasoa ere, marru ikaragarriak eginaz, eta harkaitzetan haustean, hodoietaraino bere ur altisoituak [nakar koloreko] jasoaz, hurbiltzen da lehorrera; baina iristen danean gauza guzien Jabe eta Jaun Jaungoikoak ezarri dion mugaraino, ubazterreko hondarrari umilki muin eginez, ostera itzultzen da.
Euskaldunak gogor, gogor mairuai!”.
Hau esatean koblakariaren arpegia alaitu zan, eta bere begiak diz-diz egin zuten, azaldu nahirik bihotzean sentitzen zuen otsare [gogo bero] bizia. Zirudien, udaberriko mardultasunez apaindurik zut-zutik altxatzen dan haritz goianti bat. Eta modu honetan bestiruditurik jarraitu zuen:
“Euskal Herria sortu zanez geroztik, atzerritar asko dira gure mendiak garaitzeko ustean etorri diranak. Asko dira, Aitorren semeak uztarri betziztuaren [“Infame”, e.o.] azpian ipini nahi zituztenak. Baina nork iritsi zuen bere ustea? Nork uztartu zituen Euskaldunak? Inork ez, inork ez: hor daude Hernioko tontorrak, hor daude Errezilgo ibarrak, Octavianok zituen uste eroak hutsera bihurtu ziran sinesgaitzat; hor daude ere Urbasako harkaitzak, hor Gorbeia gaindua beren gainean godoen orporik senti ez zutela esanaz. Etorri ziran; baina euskaldunek, aizkora dardaraturik, harkaitzetan behera amilduaz jarraitu zietenean, ihes egin zuten arin, otso goseduna atzetik dutenean ardiek ihes egiten duten moduan; urrundetu ziran danak, euskal irrintzia aditzean, ehiza txakurren sanga entzutean erbiak urruntzen diran bezela. Zer? Uste zuten gizon harro haek, hain erraz ateratzen zirala gure herriko haritzak? Ez zekiten, nonbait, haritz hoen sustraiak barruan, guziz barruan daudela; ez zekiten, nonbait, euskal mendiak burnitsuak dirala. Bestela, nola ausartuko ziran Aitorren herri lokabea menderatzeko ustean etortzera?…
“Gozoa, maitagarria da kabia txoriarentzat; maiteago du bera, nahiz lasto igarrez egina izan, errege batek ematen dion kaiola urrezkoa baino. Zergatik da hori? Txoriak lokabe izateko Jaunak egin dituelako. Modu berean, nahiago du euskaldunak lokabea, nahiago du bere mendarteetako bizitza ahaztua, atzerritarrak eman lezaiokean urre uztarriaren azpikoa baino. Horregatik, norbaitek bere lokabea kendu nahi dionean, sutzen zaio ausartza eta mendietan bera jaisten da udaberrian elur desegina amiltzen dan eran. Nork geratuko du goaitik irtenik harrapatzen duen guzia hondaturik dihoan ujoldea? Nork geldituko du gailurretatik amilka datorren haitz deslakaindua [“Desgajado”, e. o.]? Nork ipiniko dio hesia ume lapurtuen bila marruaz dihoan lehoiari? Alabaina, errazago da ujolde bat geratzen, errazago da ume lapurtuen bila dihoan lehoiari hesia ipintzen, bere lokabe maitea kendu nahi dioten atzerritarren kontra dihoan euskaldunari zemnitzen [“Zemnitu, resistir”, e. o.] baino. Ez da orduan hari zemnituko dion martiztirik. Udazkeneko haizeak, zuhaitzetako hosto guziak botatzen dituen bezela, gizon hark botatzen ditu aurrean jartzen zaizkan gerrari danak. Alperrik dira soinburniz jantziko, alperrik dituzte arma beldurgarriak hartuko; soinburni eta arma guziak baino eragileagoa da lokabeak herri lokabeetan gartzen duen indarra. Aurrera bada, euskaldunak, aurrera! Etorri ziran erromatarrak, eta joan ziran; etorri ziran godoak, eta joan dira; badatoz mairuak, baina hoek ere, guziok alkarturik gordozkeratzen baditugu euskaldun egiazkoen modura Jaungoikoa eta Herria, joango dira, bai, joango dira.
Euskaldunak gogor, gogor mairuari”.
Hitz hoek aditzean, euskaldun haien guzien artean zartatu zan Herriaren maitetasunaren otsarea, eta deadar egin zuten:
— Iaio, iaio…!
Eta mendien erraietako oihartzunak esnaturik, eta itsaso irakinak ubazterrean hautsirik, erantzun zuten:
— Iaio, iaio, iaio…!
Hala gertatu zan Andekak lehendanez esan zuena. Ibai madarikatuaren ertzean [“Se alude al Guadalete”, e. o.] hil ziran gizonen heriotza izan zan beren ondorengoen bihotzean kemen bizia isiotu zuen txingarra.
Hona hemen etxekojaunari aditu nion kondaira.