Aspaldi du, aspaldi, Itsasun bizi zela Maittipi.
Hartzamendiko arteka batean jarririk bazagon etxe xuri garbi bat: ez handia, ez aberatsa —inguruan eremu on guti alabainan: tokiak harrobi eta patar—, bainan zinezko eskualdun etxe zahar bat, han gaindi Elizondorat zoazineri laket zaukotena, Uhartea.
Noiz eta nork egina zen Uhartea guziek jakin zezaketen, ate gaineko harri zabalean iguzkisaindu baten bi aldetarik idatzi hitz larri hauk irakurtzearekin:
MARTIN UHARTEK eta DOMINIKA LARRETEGIK EGINA
1610
Uhartekoa zen Maittipi.
Nexkatxa bat ederra; udan apaindurarik aberatsenean, iguzkitara irriz dauden loreak iduri; buruan ilea nasai eta leun; larrua xuri-gorri: gerezi ondu bat bezain garbia… Eta haren belgi beltx eztiek zonbat mutiko gazteren bihotzetan eta zonbat aldiz etzuten nahigabezko pilpira bortitz bat jauzarazi!
Bertzalde, adinik hoberena zuen Maittipik, ez arras hogoi urte.
Eta, hoik guziak hola, egunak bazeramatzan bere azindez baizik deusetaz axolarik ukan ez balu bezala, mendi-mendian, lasterka harat, lasterka hunat, bere bildotx ardien ondotik bazabilala.
Eder eta gazte zela, berari gogoratu ote zaukon behin ere?
Plazarat jausten bazen noizean behinka, burasoek handik zerbeit behar zutelarik, xoriak bazka mokoan hartu eta ohantzerat jotzen duen bezain laster etxerat itzulia zen Maittipi.
Bainan berak axola guti zuen hartaz bertze asko bazen oharturik, hala nola Kaiet, Latsiako mutil gaztea. Hunek Maittipiren boz xoragarria, oihartzunari kantuz entzutearekin, frangotan egin zuen bere baitan « Maittipi, Maittipi, ez ote naiz irri eta kantu hoitaz gozatuko lorian, ausarki, enetzat baizik ez direla jakinen baitut orduan… Eta gaizoa tente xutik zagon, begiak zabal, mendiari so, ametsetarik ikusten zuela Uharteko alaba maitea haren aldean, haren emazte, ezkontzeko erosirik zaukaten etxeño batean.
Ametsak amets!
Kaieten ustez, goiz edo berant, amets hoitarik nahi zukeen gertagarria sortu beharra zen. Etzena udazken hartan, Uharteko nausiak galdegin arto xuritzaletan, hiru lau bortz aldiz lerroan mutiko gazte bakarra gertatu. Oroit ere zen hitzez hitz nola arrats batez Uharte zaharrak erran zakon, Maittipik guzier edaterat eman eta, hari Kaieti goporra bete zakonean «To, Kaiet, on dagikala! Ageri duk Maittipi ez dela beretik ari. Beharrik ez baita mutiko gazteen zerbitzari egonen beti. Hanbat gaixto etxeko andere jarri eta, ez badazki gauzak izari hobean neurtzen! »
Zertako arrats hartan ele hoik bospasei arrotz langileren aintzinean? Ez ote zen Uharte mintzo baizik eta erakusterat emaiteko gogotik ikus litzazkeela Kaiet eta Maittipi elgarrekin ezkontzen?
Oroit zenez Kaiet ele hetaz? Uste nuke, eta Latsiako nausiak etxerakoan untsa kitzikatu zuela ere!
Ba bainan ametsak irauten. Kaietek bazakien ordukotz garbiki zer zen Uharteko burasoen xedea: heien baimena irabazirik zaukan.
Ez ordean Maittipirena!
Egia erraiteko, etzen oraino gaizoa behin ere menturatu Maittipiri berari deusen aipatzerat. Alta, zenbeit buruz buru bazuen nexka gaztearekin eginik! Bainan, beti berdin, ahalgez, bihotzean piru bat ez bazaukon muitu bezala, begiak apal, doi- doia «Jainkoak dizuela egun on» edo «gauon» erranik, joan zen joan ihesi.
Hortan zagon beraz Kaiet: bihotzminak jana; urrundanik Maittipi baizik etzuela gogoan, hari hurbildu eta berriz etzezokela hitz bat erran aipatu behar hetarik, urrats bat ere ez egin, nun etzen ihesari lotzeko.
Eta horra nun behin nahigabe batek elgarretaratu zituen bi gazteak.
Hazilaren egunetarik batez Maittipik eremanak zituen ardiak Hartzamendiaren erditsuan zaukaten pentze batetarat, behar zituela soro mehats hondarrak garbiarazi negua arras jautsi baino lehen. Han zagolarik, pentze bazterrean artaldearen zain, beti bezala kantuz, eriak sar eta itzul, sar eta itzul galtzerdi larri bati lotuak, bet-betan hedoi izigarri batzuek gaupean ezarri zituzten bazterrak; haize bortitz bat ere hasi zen hixtuka, iratze, ote, ametzondoak oro ikaretan etzanarazten zituela. Eta Maittipik ardiak multxoratu bezain laster, kalernak leher eta zapart egin zuen Hartzari behera.
Etzen Uharterat abiatzerik…
Esku zartaka, huia! huia! xakurrari oihuka, ta, ta, ta, ta, azindak lasterkarazten ditu Maittipik lehen bordari buruz, bera heien ondotik sartzen dela Latsiako etxola batean. Eta xuxen Kaiet han izanki, ongarria ateraturik, iratze berriaren hedatzen ari.
Bere xokotik Maittipi ikusi dueneko, zank galtzer du bihotza; eta orai berriz tok, tok, tok ; tok, tok, tok zain guzietan bortizki senditzen du odolaren joa. Hargatik, nexkatxa deusetaz ohartarazi baino lehen, gogoratzen zako agur bat zor diola.
— Aha, Maittipi, kalernak ez dautzu oraikoan barkatu!
Eta alegia dena lanari, hondar iratzeketaren botatzera doa.
Ba eta batere ahalgerik gabe Maittipik ihardetsi…
— Jesus, Kaiet! Ez ahal dut lehenbiziko aldia bustitzen naizela, badakit aspaldian holako baten berri!
Eta irri ezti batek argitzen daizkolarik ezpainak, han berean, mutikoaren aintzinean, urez hantua zaukan burukoa zafraturik berriz hartarat ederki biltzen du bere ile nasai leuna.
Zer begien bazka Latsiako mutilarentzat!
Egon ziren hola bi gazteak elgarri mintzo aroaz, ardiez eta bertze asko gauzez. Kaiet aipatzerat ezin menturatuz bihotzak geroago eta bortizkiago galdatzen zazkonak. Maittipi berriz arrotz, arrotz batekin gertatu balitz bezala.
Bainan, nola iraun gehiago?
Azkenean, Maittipiren ondo-ondorat hurbiltzen da mutiko gaizoa, eta nehondik garait ez dezaken ikara batekin, ahora erraiten dio…
— Maittipi, aitak ez dautzuia barda elgarrekin egin dugun solasaz deus aiphatu?
Nahigabetarik, orduan nexkatxak zeruko alderat itzuli ditu begiak. Bainan berehala, eztiki, zainetako den joidura ttipiena agertzerat utzi gabe, ihardesten du Latsiako mutilari…
— Badazkit oro, Kaiet; nindagon ere zenbeit egun hautan noiz ahalko ginuen hiek ene burasoekin ukan ditutzun solasaldier jarraipen bat eman. Ez dautzut bihotzminik jasanarazi nahi, bakarrik egia zor dautzut. Ez naiteke zure emazte jar, ene bihotza betikotz hitzemana dut!
Eta Kaiet mutu, hila bezain zuri, hanitua baitzagon, Mattipik aintzina…
— Kaiet, ez bila nor edo nor ditakeen Itasuko gazteetan ene bihotzaren jabea ; hirugarren urtea du ene senargeiak Eskual Herritik urrun deramala: egun beharbada elurpean dago, han harat Duhalde Baionakoaren untzi zenbeitetan arraintzara joana, nun ez den Olandresekin gudukan ari.
Azken hitz hoik entzutearekin, Kaieti piztu zaizkon begiak eta bizi-bizia ihardetsi zuen:
— Maittipi, marinel baduzu senargeia, engoitik harek aspaldi ahantzia zaitu.
— Etzazula holakorik erran, Kaiet!
Odolak jauzi egin zaukon burura nexkari, harek ere ikara bat orai bazuela ezpainetan, gora zion «Etzazula holakorik erran, maitatu dutanari behin hitzemana dut ene bihotza, eta ez egun ez bihar, sekulan ez naiz bertze batekin ezkonduko!».
Euria nunbeit han aterturik, laneko tresnak bizkarrean eman eta Latsiako alderat abiatu zen Kaiet.
Bazterretan axeri pesta da: atertu orduko, berriz euria haste. Euri xehe-xehe bat, iguzkiak ere hedoiekin itsumandoka, agerraldi hits batzu baizik ez dituela oraino egiten.
Aroaren egite Kaieten bihotzak. Maittipik ezetz erranik ilun da ilun, bainan boltaka distira batek argitzen du. Zonbat marinel ez dauzka itsasoak iretsirik? Uharteko alaba luzaxko egon dadila berririk ukan gabe senargeiarenganik, eta berak uste baino lasterrago itzulikaturen zaio bihotza! Bertzalde, burasoek ba ote dakite nori hitzemana den? Hek ere zerbeit dezakete gero! Kaiet gaizoa burua pisu sartu zen Latsian.
Maittipik aldiz arrats hartan berean aitortu zuen burasoeri nola Kaietekin gertaturik erran zuen etzela harekin ezkontzekotan. Zer ihardetsiko zuten zaharrek? Bakarrik amak, supazter xokoan gordezka, xukatu zuen sudurrari behera zoakon nigar bat.
Ohera eta, haur bat bezala lokartu zen Maittipi. Eta laster, amets eztiaren hegaletan, han harat airatu zitzaion gogoa: dena horma eta elurrezko leihor batetaraino, han ikusten zuela gizon gazte azkar bat, Erramun, bere lagun beharra, urrunera entzuten zuela haien kantu gozoa: Maitia nun zira, nik etzitut ikusten…